Истакнатиот ликовен уметник академик Газанфер Бајрам го достигнал оној миг во животот и во творештвото кога се наложува потреба од свртување на погледот наназад, за да се согледа изминатиот пат. Монографијава што е пред вас претставува резиме на неговите творечки години и на резултатите што се реализирале во нивната низа.
Добро замислена и мошне прецизно подготвена, монографијата ги донесува, во ретроспективна проекција, уметничките остварувања на овој исклучителен и мошне особен ликовен творец, како и одгласите што ги следеле. Полето на неговата уметничка дејност е, пред сѐ, мозаикот. Оваа традиционална ликовна техника, која во своите почетоци служела да се украсат подовите на сакралните зданија, преживеала во текот на изминатите векови многу трансформации и денес сѐ уште се применува за давање траен белег на особено значајните урбани објекти и простори. Надоврзувајќи се на времињата кои оставиле таков вид трага на македонската почва, Газанфер Бајрам ги вклопува во овој ликовен начин на изразување белезите на традицијата, но внесувајќи ги притоа, напоредно, и елементите што ги донела, како свој прилог кон оваа техника, модерната уметност. Љубопитен и истражувачки дух, Газанфер Бајрам создава дела кои ги продолжуваат линиите на домашната и на светската историја на мозаикот, но, исто така, бара нови патишта за неговата примена во денешните услови. И во поглед на материјалите што се употребуваат во оваа техника, и во поглед на просторот што треба со неа ликовно да се обликува, Газанфер Бајрам доаѓа до свои решенија кои се ингениозни и оригинални. Тој ја разигрува рамната површина на мозаикот, ѝ ја додава волуминозноста на релјефот, ја напушта, дури, нејзината класична дводимензионалност заокружувајќи ја во скулптура, ја развива својата постапка во повеќе насоки и доаѓа до резултати кои отвораат нови, дотогаш неискористени можности за употреба на оваа техника која во минатото ги имала своите големи мигови, но која и денес ги има своите приврзаници.
Со голем усет за природната вредност на употребениот материјал, на тој вид чувствителност Бајрам ја додава и смелоста за употреба на остри контрасти што произлегуваат од внесување на такви елементи кои не се од природно потекло. Но, што би било тука „природно потекло“? И кога ги употребува искршоците на „венецијанската паста“ во својот мозаик, уметникот, всушност, го внесува во своето дело резултатот на средбата на кварцитниот песок со огнот (плус натриумови и калиумови соединенија) – нешто што во огромната реторта на природата се случува при вулканските ерупции („вулканско стакло“, т. е. опсидијан). Секако, разликите помеѓу материјалите земени директно од природата и оние што човекот ги добил низ хемиските реакции, одиграни со помош на високите температури, се значајни: првите, во најголем број случаи, ја впиваат, а вторите најчесто ја одбиваат светлината. Поради тоа, тие можат да се употребуваат како опозити – за истакнување спротивности, за повлекување рез, за создавање контраст. Резултат на таквите ненадејни јукстапозиции се ликовно силни дела, насочени кон драматични ефекти, со голема експресивна моќ. Газанфер Бајрам е уметник кој знае, кога треба, да ја истакне својата чувствителност за нијанси и за суптилни премини помеѓу површините, но кој знае, исто така, кога треба, да биде робустен и да се изразува низ експлозивни судири на реско спротивставените елементи. Овој уметник мошне умело го користи природниот колорит на каменот, а притоа, при неговата примена во мозаикот, успева да му ја облагороди грубоста, насочувајќи ги неговите својства низ новиот распоред што ги добива во мозаичната подреденост, кон една нова хармонија. Креативниот чин на Газанфер Бајрам носи во себе нешто космогониско: стоејќи пред неговите мозаици, ние присуствуваме на една микрокосмичка варијанта на создавањето на светот, овој пат во размери на човековите моќи, но со сеќавање за некогашната вулканска силина наследена од Првобитниот Прасок. Газанфер умее да ја разбуди, во своите дела, геолошката меморија на каменот – магмата, зовривањата, ерупциите, набирањата, дробењата, напластувањата, повторните соединувања. Во своите дела тој се враќа, мошне често, кон тие првобитни проникнувања на елементите, кон гигантската стихијност на хаосот во кој, во еден момент, се јавува зародокот на новиот космос. Таа исконска космичка драма, која се одигрува на мозаиците на Газанфер Бајрам, веројатно ниту една друга ликовна техника не би можела да ја изрази на еден толку автентичен начин и со толкава доза на експресивност.
Мозаиците на Газанфер Бајрам мошне често претставуваат (или прилегаат на) геолошки пресеци на земјиште. Во нив се забележуваат слоеви, различни видови материјали кои со своето напластување ја создавале Земјината кора, видливот летопис на бескрајно долгите епохи од сложениот процес низ кој се обликувала надворешната структура на планетата. Имаме впечаток дека каменот, како основен составен дел на овие уметнички дела, ја диктирал и содржината на делото: остатокот од некоја прадревна карпа, сега, под рацете на уметникот, во спојот со другите свои сродници и сопатници од исто материјално потекло, сака да го обнови првобитното единство и да го создаде, повторно, некогашниот поредок.
Газанфер Бајрам како да е фасциниран од античката слика на универзумот во кој се борат и се урамнотежуваат, стануваат владетели и се надвладувани еден од друг четирите Емпедоклови елементи: водата, воздухот, земјата и огнот. Тука, во овие мозаици, се насетуваат и водата и воздухот, но своето присуство највидливо и најжестоко го потврдуваат земјата и огнот. Огнот особено. Тој е носител на основниот принцип што ги движи нештата во кругот на ова единство на спротивности: на преобразбата. Метаморфозите се случуваат (како што тоа го тврди Хераклит) преку вечно обновливиот „жив“ оган. И затоа, на некои од највпечатливите мозаици на Газанфер Бајрам, оваа космичка прасупстанција ја чувствуваме во средиштето на кружните облици од каде што ја шири својата моќ зраковидно кон надвор, управувајќи, на тој начин, колку со чинот на создавањето, толку и со чинот на разурнувањето.
Постојано во потрага по тајните што ги крие почвата, Газанфер Бајрам е загледан во каменот – во времето затворено во каменот. За него каменот е вечната праматерија која нѐ поврзува со суштината на светот. И кога ќе се оддалечи од епохите што минувале без човековото присуство на Земјата, и ќе го допре во своите реминисценции времето во кое човекот се обидувал да го втисне својот знак во каменот, овој уметник, сосема природно, е привлечен од тие први докази за човековата потреба да остави трага на своето постоење врз ѕидовите на пештерите. На своите мозаици Газанфер Бајрам поначесто ја бара врската со тие први белези на уметничката дејност, кога секој зарез врз карпата претставувал крик на поединецот кој барал одговор од неразбирливиот универзум што го опкружувал. И, поради тоа, сосема ни се чини природно тоа свртување кон раните предци на денешниот уметник, кон оние што сликале во темнините на Ласко и на Алтамира, како што во тематскиот опсег на овие дела ни се чини наполно соодветна појавата на шаманот, кој во својата екстаза го доживувал летот кон височините како одделување од приземноста и започнување на едно ново искуство во допир со повисоките сфери на постоење.
Вникнат во мистериите на материјата, овој уметник во своите најдобри дела го покажува нејзиниот пат кон ослободување од оковите на немоста. Како во алхемиски процес, таа материја, во која е ухнат духот на творечкиот елемент, сега, пред наши очи, во делата на Газанфер Бајрам, ја испишува чудесната траекторија на искачувањето од земното кон духовното.
Вникнат во мистериите на материјата, овој уметник во своите најдобри дела го покажува нејзиниот пат кон ослободување од оковите на немоста. Како во алхемиски процес, таа материја, во која е ухнат духот на творечкиот елемент, сега, пред наши очи, во делата на Газанфер Бајрам, ја испишува чудесната траекторија на искачувањето од земното кон духовното.
Скопје, 2022
Акад. Влада Урошевиќ
Има една непогрешлива вистина дека човекот не го измислил каменот, но од каменот измислил многу промислени чуда и естетски вредности. Всушност, човекот во каменот открил многу делотворни својства: да делка и да биде делкан. Така, од него ги создал и првиот нож и првата секира, на него ги запишал и првите цртежи со кои ги оставил и своите први важни пораки. Преку каменот, тој практично почнал да ги остварува и првите духовни импулси и да ги регистрира своите проширени опсервации. Подоцна, како што ќе се надградуваат неговите цивилизациски содржини, така каменот ќе зазема сè поголемо место во визуелното обликување на човековото материјално и уметничко создавање. Меѓу нив, секако, спаѓа и украсувањето на подот од богатите куќи со уште побогати мозаици.
Во почетокот мозаикот повеќе се сметал за занает отколку за уметност. Но, ако ме прашате мене, јас не познавам голема уметност без совршено совладана занаетчиска вештина. Зашто, според мене, талентот на уметникот кој не го владее занаетот може да произведе само некоја анахрона ситуација или претстава, без личен белег, без сопствен вкус и емоции. „Во секојдневниот живот, ќе рече Бродски, една иста шега може да ја раскажете и трипати, и откако трипати ќе измамите смеа, станувате ѕвезда на журката. Но, во уметноста таквото однесување се нарекува клише“. За мене, пак, клише не е само ако се повторувате себеси или само ако тавтологизирате и имитирате некој друг, туку и ако немате свој развоен творечки дискурс.
Еден од ретките македонски уметници кој мозаикот го одбрал како свој единствен ликовен израз, без размислување, е Газанфер Бајрам. И тоа со многу препознатлив занес и неподелена страст што може да се види и на овие негови експонати.
Авторските мотиви во овие дела, главно се иницирани од некои, повеќе или помалку познати тематски претпоставки, но метаморфозирани и артикулирани низ една сопствена ликовна визура. Секако и на некои архетипски асоцијативни белези, преточени во повеќеслоен наративен состав. Во сите нив мисловниот потег на Газанфер може да се види и доживее во систематизираниот избор и распоред на камчињата и во нивната задача на постојана еманација да ни бидат директен посредник. Зашто секое од тие камчиња ја зрачи својата разнобојна светлина, но доведени во една строга заедница, сите тие се вткаени во една неделива и хармонична ликовна претстава со многу пораки.
Кога велам многу пораки, мислам на секоја мозаична композиција одделно. Овде посебно би го изделил триптихонот „Јеронимовите соништа“ во кој стравот од непознатото кон кое се стремиме неосетно се меша со стравот од познатото како негова последица. Така, едното станува лице, а другото негова опачина. И во таа хаотична езотерична фобија, ние веќе не знаеме што треба попрво да совладаме, на кој простор да му дадеме предност во својот копнеж кон возвишени откритија. Но, и во тој метеж од недоумици, Газанфер, со едно изострено чувство од зададената мотивација, успева на секое камче да му ја обезбеди функционалната позиција на неопходна составка, како автентична синтакса на своето ликовно писмо.
Во тие „Јеронимови соништа“, без многу присила, безмалку природно, се вклучуваат и „Цвеќињата на злото“, работени според Бодлеровите стихови, и „Првиот грев“ за кој исто не знаеме дали го направиле некои митски луѓе од некое друго време или нам ни се случил во некој наш недовршен сон. Тука е и „Галичник дење“, облечен во празничната светлина од високото летно сонце или „Галичник ноќе“ кога месечината и ѕвездите, Кумовата слама и Големата мечка седат на галичките чардаци, продлабочувајќи ја празната тишина во напуштените куќи.
На тие космички резонанци мислам дека се кодирани и „Паднатиот ангел“, кој се обидува да се врати на небото, и особено „Пладне(то) во Дојран“, каде што воздухот е преполнет со некоја омарничава дифузна светлина и со железниот звук на жегалците кои како да навестуваат некој застрашувачки потоп или пожар што се наближува. Овде има уште многу мозаици кои во мојот осврт не ги споменав. Не затоа што ги сметам за помалку вредни, туку затоа што сакав на секој посетител да му ослободам место да остане насамо со секој експонат и да го гледа она што самиот сака да го види.
Ќе завршам со една сентенца на Пабло Пикасо: „Уметноста ја плакне нашата душа од секојдневниот живот“, ќе рече најголемиот сликар на дваесеттиот век. Се надевам дека и нашиот Газанфер, преку оваа неограничена палета на бои и идеи, ни приреди една слична радост и прочистување на душата.
Скопје, 2001
Акад. Петре М. Андреевски
Вовед
Определувачките белези на ликовното творештво на Газанфер Бајрам се сродени со медитеранскиот амбиент. Пред сè, интелектуалната размисла на уметникот општела со идеите што се пластеле на Медитеранот низ милениуми, но кои се присутни и дејствени и во сознанието на денешната (светска) интелектуална и творечка елита. Бајрам со активна почит се однесува кон нивното многувидно ликовно (особено мозаично) обликување во која и да е од минатите, како и во современата епоха. Воедно, како многумина пред него, тој хедонистички ги впива и физичките прелести на медитеранските предели. Со ваков пристап кон средоземноморските предизвици, Бајрам ангажирано, како творечки проект, ги градел модалитетите на својот ликовен израз: се усогласил и со уметноста на одделни големи модерни/современи „ликовни Медитеранци“: со нивниот сензуалистички пантеизам; со некои формообразувачки сугестии од нивните дела (на Моне, Матис, Крос, Србиновиќ итн). Така поентилистичката техника која А.-Едмон Крос ја користеше во своите медитерански пејзажи е своевидна лирска анализа на светлината: таа визуелно-технички заличува на процедурите применувани во мозаикот. Од друга страна, монументалните творби на предводникот на виенската сецесија Г. Климт се обземени со равенските мозаици, но мозаичните процедури тој ги применил и во сликите во кои ги обликувал своите рафинирани неоимпресионистички пејзажи.
Бајрамовата уметност е во сооднос и со таа на други македонски ликовни творци: на оние за кои Медитеранот, пред или паралелно со него, исто така бил поттик за нивните остварувања и во мозаикот (Борис Петковски, Студии за современата македонска уметност, Скопје 2001). Така, меѓу 1940 и 1962 година, сликарот Лазар Личеноски создал неколку мозаични мурали на симболични, историски, митски и алегориски теми, изведени како рудиментарна или стилизирана фигурација. Во шестата деценија на минатиот век настанаа (некои се уништени) монументалните мозаици на Борко Лазески: во нив историско-симболичните теми беа прикажани со здржани модернистички обиди. По 1970 година, сликарите Петар Мазев и Глигор Чемерски со својот епски, драматичен експресионизам, исткаен од некогашните медитерански и од современите ликовни трагања, создадоа повеќе монументални мозаици. Во нив, смело и неконвенционално, обработија сцени поврзани со судбината на Македонија (Борис Петковски, Современото македонско монументално сликарство на теми од НОБ и Револуцијата, Скопје 1984; Борис Петковски, Студии за современата македонска уметност). Пред Бајрам, во Равена мозаичната уметност подолго време ја проучувала Ана Темкова. Потоа уметничката во Македонија создаде неколку мозаични мурали на алегориско/метафорични теми кои ги содржат и нејзините равенски искуства. Познато е дека во Италија се усовршуваа и други македонски уметници, што имало различен ефект на нивното творештво (Борис Петковски, Македонските уметници и Италија, каталог на изложба, Скопје 2001).
За мозаичните остварувања на Газанфер Бајрам
Газанфер Бајрам го одбра мозаикот како основен начин на своето ликовно изразување уште при своето школување на Академијата за ликовни уметности во Белград, каде што дипломирал (1974) во класата на проф. Младен Србиновиќ, а магистрирал (со изложба на мозаици, 1976) на отсекот за монументално сликарство под менторство на проф. Божа Продановиќ. Меѓу 1975 – 1980 година, како мајстор-изведувач, раководел со изведбата (во неколку места и разни јавни објекти) на монументалните мозаици на сликарите Слободанка Матиќ, Филип Филиповиќ-Фило, Младен Србиновиќ, Недељко Гвозденовиќ. Целиот овој период Бајрам ги проучувал античките мозаици во Македонија (Стоби, Хераклеја) и Србија.
Така, Бајрам беше освоил завидни знаења за мозаикот и пред да ги проучи равенските мозаични остварувања и техники. Затоа можеше да воспостави целосен творечки однос со нив. Во Равена, Бајрам дојде првпат како стипендист на италијанската влада во 1980 година за да работи на тамошната Академија за убави уметности, односно во Аулата за мозаик на професорот Паоло Ракањи, а и во Аулата за декорација или за декоративна уметност. Со оглед на тоа дека во Македонија, главно, се застапени римските антички мозаични постапки, Бајрам нив темелно ги проучил и во текот на своите натамошни престои во Равена (1981, 1982, 1983).
Според Манолис Каѕидакис (M. Chatzidakis, A. Grabar, La peinture byzantine et du haut moyen age, Парис 1965), во Равена, престолнина на Западната Римска Империја во 5 век, седиште на Византискиот егзархат во Италија во 6 век, имало цркви и дворци со посебна мозаична декорација. Изведена најчесто во локални италијански ателјеа, таа се врзувала со онаа на христијанскиот исток; односно со извесни негови фундаментални концепции што се однесуваат на функцијата на монументалното сликарство во двете категории споменици: обединувачкиот златен фон – нематеријалната светлост – е замена за ѕвездениот небесен свод или за питорескниот пејзаж; човечката фигура придобива доминантно место во композицијата, ставовите се секогаш фронтални или типизирано експресивни, подложени на правилата на една ритмизирана композиција; конечно, поимот на просторот се стреми наполно да исчезне, иако овие фигури зачувуваат една силна пластичност. Бајрам проникнал во одликите на овие „византизирани“ равенски мозаици, промислено ги применил во своето творештво, заедно со искуствата што ги „извлекол“ од византиските мозаични мурали од црквите во Грција и во Турција.
Равенските мозаици го поттикнаа творештвото на повеќе модерни и современи уметници. Спомнав дека тоа се согледува во „византиската“ етапа на Густав Климт (умрел 1918). Штедро, впечатливо распостила мозаични површини по своите згради во Барселона каталонскиот архитект Антонио Гауди. По Првата светска војна, и во Равена (како и во цела Европа) се искажаа ликовните тенденции наречени „враќање кон редот“ или кон „неокласицизмот“ (ги прифати тогаш и П. Пикасо). Меѓутоа, пред 1945 година Џино Северини изведе и мозаици според футуристички и кубистички стилски модели. Нив ги примени и кога извршуваше порачки од фашистичкиот режим, кој настојуваше во уметноста да се евоцира наследството на римската епоха. И други италијански уметници (М. Сирони, Ф. Касорати, М. Кампиљи итн.) создадоа (пред 1945) ѕидни и подни мозаици. Во 1953 година во Равена се одржа голема меѓународна ретроспектива на мозаици во мали димензии, со висок квалитет, со дела на Ж. Матје, Касинари, Афро итн. Воопшто, по Втората светска војна настанаа повеќе монументални мозаични творби, од Мексико до Италија и Македонија. Така и делата на големите сликари Ф. Леже (во Био), М. Шагал („Одисеј и Навсика“, Ница, 1967), Сикејрос, Х. О’Гормон итн., неретко биле изведувани од специјалисти-мозаичари (Carlo Bertelli (sous la direction de), Les mosaïques, Bordas, Paris 1989) . Во Србија, покрај сликарите со кои соработувал Бајрам, во мозаик твореле и М. Милуновиќ, А. Томашевиќ, С. Ќелиќ итн. Сега таму е активна Групата на ликовни уметници „Аметист“ (имала изложба и во Битола ), со стремежи сродни со тие на македонските мозаичари: сакаат да создадат „созвучје на современиот, античкиот и рановизантискиот мозаик“; насочени се кон „класичната уметност“, кон достигнување „апсолутни вредности“ (Љубица Миљковић, Сазвучје савременог и античког. Повратак мозаика, „Политика“, Београд, 1-2 мај 2004).
Македонските уметници А. Темкова и Г. Бајрам со школувањето во Равена ги освојуваа мозаичните техники што тука се одгледуваат сè до денес, видоа повеќе изложби на современ мозаик, а и самите учествуваа на некои од нив, а во Равена создадоа и некои свои мозаични творби. Тука настана и Бајрамовиот подвижен „Автопортрет“ (мозаик, камен, венецијанска паста, 1982). Со промислена, култивирано изведена раноренесансна постапка, сопствениот лик Бајрам го вообличил како строг светечки лик. Зад него се изведени, со скржави индикации, силуети на равенската црква „Аве Марија“ и на низа птици, како алегорија на патувањето и „тагата за Југ“. „Автопортретот“ е и најрано настанато дело од прикажаните на оваа изложба.
За подвижните мозаици на Газанфер Бајрам
Газанфер Бајрам обработил разновидни мотиви во своите дела, при што неконвенционално ги варирал ликовните проседеа, „традиционални“ (штедро користејќи архетипски модели) и модерни, сè до некои видови апстракцијата.
Во низа дела Бајрам се искажал за некој аспект на просторот. Нивната фактура заличува на култивирано изведени „камени ткаенини“. Тие се често и обоени како традиционалните текстилни ракотворби од Балканскиот Регион. Во неколку поединечни мозаични слики (компонирани меѓу 1996 и 2003) и еден мозаичен диптих (од 2000), Бајрам ја соопштил својата визија за „вселената“, различна од туѓите, фигуративни или апстрактни, прикази на овој феномен. Со фактурите на своите дела составени од разноцветни, различно обработени мозаични материјали и обични природни камења, тој вообличил сугестии за некоја од можните „вселенски“ ситуации. Така, диптихот „Вселена“ Бајрам го распределил во аморфни и разновидно обоени појаси: горниот и долниот, составени од темни и посветли нијанси на земјени бои, се „разделени“ со поинаку обоена змијовидна „лента“.
Визуелно, оваа творба на Бајрам е усогласена и со неговите претстави на „земни пејзажи“. Всушност, на „Вселена“ ѝ се најблиски неколку штедро колористички расчленети и со фантазија составени (апстрактни, енформелни) творби именувани „Амазон I“ и „Амазон II“ (2002; 2003). Егзотичната привлечност на јужноамериканските предели Бајрам ја „превел“ во нивното „ткаење“ во кое смело вметнувал и необработени природни камења. Од друга страна, „Пејзаж“(1995), „Утро“, диптихот „Ден“ и „Ноќ“, „Летно пладне“ итн., Бајрам ги извел со попрегледни, нееднакво големи и различно обликувани „ленти“, парцели и нагласени детали. Така, во „Летно пладне“ темноцрвеното, згмечено „сонце“ е поставено врз најгорниот алов појас, чија фактура сугерира зрачење, додека во подолните делови внимателно се варирани зелени, сини, белузлави и други материјали.
Поинаку се составени други дела. Така, со нагласка на стилизираните елементи се компонирани „Полиња-играорки“ (2002) и „Полиња“ (2004). Во „Експлозија“ (2002) е нагласен судирот на одделни „енформелни“ парцели; во „Чудна кавга“ (2003) доминираат две тркалезни и две помали сенишни претстави; во „Извиена“ (2003) врз најсветлиот дел е изведена темна, „змијовидна“ форма. Во древните култури, од Грција до претколумбовската Централна Америка, топката е сончев симбол. Оттука, во неколку дела (настанати меѓу 1997/98 и 2004) и Бајрам просторот го предал преку топчести или поинакви објекти. Тие се прекриени, целосно или делумно, со мозаици и поставени на рамни површини, врз кои се „расфрлени“ парчиња или парцели од разни материјали. Притоа, со интервенциите (вдлабнати, релјефни) врз средишните маси (на пр. кај „Во простор“, 1998), Бајрам алудирал на хороскопските знаци, на елементите на водата и огнот итн.
Претходните процедури Бајрам ги применил и во мозаиците именувани „Во чест на Вивалди“ (2001- 2003). „Четирите годишни времиња“ на италијанскиот композитор на барокот А. Вивалди се еден вид програмска музика. Со овие творби музички сугестивно се евоцира „зададената“ тема. Бајрам сакал визуелно да се усогласи со овој префинет музички поттик, со диференцираната колористичка и физичка конфигурација на одделните мозаични состави, со вметнување на сугестивни детали во нив (постапки сродни на „лирската“ апстракција) сакал да ја навести променливоста на годишните времиња. Своите естетски опсесии со романтичарското поетско дело на Шарл Бодлер „Цвеќето на злото“, Бајрам, исто така, ги искажал во мозаици („Во чест на Бодлер“; „Цвеќето на злото“ 1994 – 2004). И тие се примери за заемните поттици на поезијата и ликовната уметност. Грижливо диференцираните мозаични состави со изработката, со димензиите, распоредот, колористистичките одлики на деталите (алузија на цветовидни, „расцутени“ форми, на билки, „градина“ и сл.) со кои Бајрам го трансферирал Бодлеровиот поетски јазик, навестуваат „скротена“ напнатост и вознемиреност.
Во одделни мозаици чија интелектуална интенција и стилска физиономија се блиски до симболизмот и симболистичкиот експресионизам, Бајрам бил обземен со претстави и ликови од сакралното подрачје или со претстави што искажуваат некој особен духовен ангажман. За нивните ликовни трансфери уметникот побарал толкувања во Библијата, но и во познати книжевни и ликовни дела. Сето тоа се внедрило во свеста на Бајрам со еднакво семантичко и емотивно значење и е пренесено со диференцирани мозаични постапки: сè до „недискурзивни“ (нефигуративни) состави, кога според уметникот тие биле најсоодветни со некоја негова творечка замисла.
Така, во делото „Мистика“ (1993) врз посветлото, средено мозаично ткаење на основата, се профилира потемна, „непрецизирана“ вертикала (составена од материјали во земјени бои), со наметливо „растроени“ контури. Во „Просветител“ (1994) врз светол фон, пак, е поставена потемна, збиена маса, изведена со неправилни рабови и други издадени детали. Со неа Бајрам посакал да алудира на некоја просветителска личност. Во христијанството бестелесните ангели се божји „весници“; го поврзуваат земното и небесното; ги овоплотуваат сите добродетели; заштитници се на Царството Божјо и на луѓето од паднатите, побунети ангели. Побунетите ангели се „војската на Сатаната“ (ангелот на злото, на смртта). Тие се најголеми непријатели на човекот, почнувајќи од „учеството“ во неговиот источен грев. Бајрам, за да ги создаде своите две варијанти на „Паднатите ангели“ (2001 – 2003), бил поттикнат од делото на Анатол Франс “La révolte des anges“. Но тој можел небеската ангелска буна против Господ да ја сознае и од Библијата. Пред Бајрам, оваа тема ја претставил и Џемс Енсор во сликата „Падот на бунтовните ангели“ (1888). Во белгискиот симболизам опстојуваше средновековниот концепт според кој човекот лебдее меѓу доброто и злото, меѓу битките на Господ и Сатаната/ Ѓаволот. Според Енсоровата модерна обработка, падот на ангелите е колористички „вжештена“ и динамично „растроена“ претстава, со која (како и Бајрам во „Мистика“) ништо „распознавачки“ не опишал. Двете претстави на Бајрам за паднатите ангели: предадени со подвлечена, драматична напнатост на експресионистички „разбиените“ форми, се принципиелно сродни со Енсоровата, но се проткаени и со поинакви решенија. Бајрам различно ги обработил своите два мозаици со „паднати ангели“. Но и во едниот (посветло обоениот, со „раскинати“, неодредени форми) и во другиот (со темноцрвената, збиена, вивната фигура со „поткастрени“ крилја), се навестени „ангелските“ (или „демонски“) атрибути. Обата Бајрам ликовно ги усогласил со средновековниот византиски ликовен идиом: со неговата цртачка калиграфија; „лезетлиски“ ја нијансирал штедрата колористичка скала што му е својствена; ја проучил природата на византискиот мозаик и византиската фреска. Така се доближил и до ракописот на Г. Чемерски, развиорен во неговите претстави на „Св. Ѓорги кој ја убива ламјата“ и во некои монументални мозаици. Бајрамовиот трет „Паднат ангел“ (1997) е светла, силно закосена маса, со елементарно, шематски предадени контури, изведена врз основа од различни и различно „стемнети“ парцели.
Според христијанското учење, во првиот или источниот грев се наоѓа секој човек со фактот на своето потекло од една „грешна раса“. Подоцна, тој поим го опфати и Адамовиот грев, на тој прв „татко“ на човештвото. Доктрината на првиот/источниот грев, постепено се конституирала и во филозофските или религиозните доктрини што го опишуваат потеклото на злото. Се чини дека тоа е внатрешниот поттик и на Бајрамовиот мозаичен триптих „Првиот грев“ (1997). Искушението и првиот грев, сè до ренесансата, сликарски различно се прикажувани. За тоа најчесто се применуваше композиција од три составки: Адам обично е сместен на левата страна, во средината е „дрвотото на познанието“, со (обично) околу него обвитканата змија со женска глава, персонификација на демонот/искушителот; Ева е на десната страна, со забранетиот плод/јаболкото. Оваа шема ја прифати и Бајрам. Додека големите ренесансни мајстори (Паоло Учело, Рафаел, Тицијан, Микеланџело итн.) ја сообразија темата на првиот грев со визијата за светот на ренесансниот човек, неа најблескаво ја искажа Микеланџело со голите тела на Адам и Ева во маестозната фреска „Искушението и изгонувањето од рајот“ (Сикстинска капела, Ватикан, 1512). Меѓутоа, Бајрам ги „облекол“ човековите „прародители“, а во нивните збиени, елементарно предадени (во „антички“ пози) фигури, но изведени со богато обоени и сложени мозаични детали; во извитканата змија со јаболко во својата челуст; со модерен усет се пренесени инспирации од византиското (пред сè мозаично) сликарство.
Во мозаичниот триптих „Искушението на Св. Јероним“ Бајрам го претставил овој учен ранохристијански светец кој, откако го напуштил Рим, конечно се запрeл во Витлеем. Тука ја превел Библијата од грчки на латински. Определуван како проповедник, пустиник и покајник, тој во западноевропската уметност највпечатливо е предаден во недовршениот „Св Јероним“ (парталав старец, со камен во раката; крај на 15 век) на Леонардо да Винчи. И според православната иконографија, овој светец е најчесто предаван како старец-еремит, понекогаш е придружен од лав или со други симболични атрибути: со камен и распетие во рацете, а и со череп и був. П. М. Андреевски (во: „Автентично ликовно писмо“, 2001), нарекувајќи го „Искушението…“ на Бајрам „Јеронимовите соништа“, открива во него страв од непознатото, зборува за хаотична, езотерична фобија. Бајрам ја прикажал личноста на Јероним во три „состојби“ – алегории, односно неговиот спиритуален ангажман на Земјата, во воздухот, во просторите на духот – без препознатливи „раскази“, со диференцирано нижење (во трите парцели) на фино дотерани и штедро колорирани мозаични материјали.
Една од карактеристичните претстави на Бајрам е и мозаикот „Зулу“. Во него со кондензирана „портретна“ постапка само е навестен темнообоен лик. Во неколку други мозаици (настанати од 2001 до 2004), Бајрам (со здржана иронија) го претставил „Суки“, негова јазична игра со турскиот збор „сурат“ (лик, лице). Тоа еднаш е „Ѓеврекот на Суки“ (врз неправилната тркалезна форма се изведени сугестивни симболични детали); другпат „Светот на Суки“ (во горниот посветол појас, заобиколена со три концетрични круга е претставена симболично-хералдичка осмокрака ѕвезда); следуваат „Гулабите на Суки“ (лефтерни птицевидни форми лебдат во просторот, можеби како симболи на човеквата душа) итн.
2) Потсетување на монументалните мозаици на Газанфер Бајрам
Оваа обмислена, изнијансирана синтеза на некогашни (антички, византиски, ориентални) постапки – со логиката на современото експресионистичко и апстрактно (неоенформелно) сликање, Бајрам целосно ја разви во своите монументални творби во Македонија. Пред тоа, Бајрам учествуваше во создавањето (во 1982) на групниот монументален мозаик во Орфорд (Канада). Тука само ќе потсетам на некои суштествени одлики на неговите „македонски“ монументи.
Заеднички со неговиот колега од Равена, италијанскиот уметник Паоло Ракањи, Бајрам го изведе делото „Мост“ (400 х 120 см., 1997) во Македонскиот народен театар. Издолжената површина на овој мозаик со благо извитканиот горен раб е исполнета (во левиот дел од Ракањи; во десниот од Бајрам) со неизнасилени укажувања на (можни) детали од некоја мостовна структура: тие се проткаени со слободно изведени мозаични детали.
Откако укажа на одликите на мозаичната уметност низ векови, П. М. Андреевски (во: „Четирите мозаични појаси на Газанфер Бајрам“, Утрински весник, 2001) со занес ги претстави монументалните мозаици изведени во Собранието на Република Македонија (декември 1999 – февруари 2000). Секој од четирите лачни сегменти/појаси поставени во Собранието на Република Македонија содржат детали од разновидни подрачја. Во првиот појас „Тркала на цивилизацијата“ се претставени уметнички дела од минатото; ликовите на браќата Кирил и Методиј; на архангелот Гаврил; на „првиот Христов пратеник Павле“. Во вториот појас Бајрам ја евоцира тешката историја на македонската држава. Изведени се детали од македонска химна, Вардар со Камениот мост, кулите, манастирот „Св. Прохор Пчињски“. Во третиот појас Бајрам ја слави свадбата како еден од клучните настани во животот на човекот. Привел материјални детали, обичајни ритуали карактеристични за македонската свадба. Но и сенишна претстава, „дали свети Ѓорѓија кој тргнал да ја убие ламјата или Крали Марко“ (Андреевски). Во четвртиот појас „Македонски Орфеј“ се велича митот за Орфеј кој со мелодијата од својот кавал „скротувал“ диви ѕверови, па и тие од македонската фауна, втопена во нашата карактеристична флора. Под ликот на Орфеј (како и во третиот појас) е изведена моќна, стуткана фигура, со стап во раката: Андреевски се прашува дали е тоа Александар Македонски, Самоилов војник или свети Климент Охридски. Во две розети симболично се евоцирани ликови на Крале Марко и на Самоилов војник. Овие мозаици, со врвна опитност и ликовна култура, се изведени со италијански обоени стакла и со камења од сите делови на Македонија.
Според грчката митологија, прочуениот мајстор/ уметник Дедал за кралот Минос го изградил лавиринтот на островот Крит, чуван од злогласното чудовиште Минотавр. Кога тој ќе биде убиен од младиот Атињанин Тезеј, за неговата смрт Минос ќе го обвини и Дедал и во лавиринтот ќе го затвори него и син му Икар. Меѓутоа, Дедал ќе создаде крилја од перја со кои тие двајцата ќе „излетаат“ од лавиринтот, но сонцето ќе го растопи восокот со кој крилјата биле прилепени за Икар и тој смртоносно ќе се урне во морето. Почнувајќи од антиката, многу уметници ќе претстават некој аспект на оваа легенда. Меѓу нив се: П. Бројгел (во сликата „Падот на Икар“, 16 век), многу подоцна П. Пикасо (во „Падот на Икар“, неконвенционален, „посткубистички“ сликарски состав од 100 м2 во Палата на УНЕСКО, Париз, 1958), Македонецот Д. Поповски-Дада (со скулптурата „Икар“) итн. Бајрам за својот мозаичен мурал „Икаров лет“ (изведен е во 2000, со димензии од 500 х 200 см., во ВИП-салонот на аеродромот „Петровец“, кај Скопје) ја одбрал „оптимистичката“ етапа: кога Икар се готви незадржано да полета кон сонцето. Тој е инсинуиран во центарот на муралот со расплинатата, темноземјена маса, од која се подаваат згорнично навестени крилја. Во левиот агол една друга сенишна претстава е алегорија за сите митски заштитници на летот, персонифциран и со птицевидна форма (на гулаб). Со неколку мозаични парцели, се навестени критските палати и лавиринтот. Додека целиот простор на ова дело сугерира природен, жизнерадосен, медитерански предел. Тоа Бајрам го постигнал со грижливо градени површини од пробрани, многубојни мозаични материјали, „италијански“ и „македонски“. Таквата ликовна обработка е во комуникација со изведбената филозофија на некои творби на К. Моне (со неговите големи, „предапстрактни“, деликатни водени цветови „Нимфеи“, 1914 – 1926); со неколку слики од првиот фовистички период на А. Матис, во кои неговиот колористички хедонизам е искажуван со аналитичка процедура која заличува на мозаичната.
Ќе потсетам дека беше (1983 – 1990) мошне богата сценографската и костимографска дејност на Бајрам во македонските и во други театри и во телевизиски емисии на МТВ.
Сметам, конечно, дека со досегашното свое творештво Газанфер Бајрам зазеде истакнато место во современото македонско сликарство, „камерното“ и, одделно, монументалното. Ангажирано и смело обработи исклучително сложени теми, што се сопственост на целиот цивилизиран свет. Тој е еден од оние автори што го остваруваат нашето творечко вградување во меѓународните уметнички текови.
Скопје, 2004
Борис Петковски
Големиот француски поет Ежен Гилвик рекол дека него повеќе го возбудува патувањето околу едно непознато камче отколку патувањето околу планетата Земја и среќата не се крие во светлината на еден голем дијамант, туку во светлината на мозаичната симфонија на камчињата.
Во моето патување во мозаичниот универзум на нашиот голем мајстор на уметноста на мозаикот Газанфер Бајрам ми се наложија неколку неопходни патокази за да стигнам до средиштето на неговата уметност: митот на Вавилон, митот на Сизиф и егзилот на Шагал и така во недоглед.
Во пределот кајшто светлината не се мири со каменот, духот војува вечно со материјата, во средиштето на големите судири на човекот со времето, Газанфер Бајрам го впишува својот среќен и безграничен свет на својата мозаична уметност.
Во камчето, во каменот, во самата земја е впишан кодот на човековиот живот, неговата непобедливост. Совладувајќи го отпорот на каменот, човекот, уште од камените пештерски ѕидови, па сè до денешните нови камени градби на модерните времиња, ќе ја впишува во него својата меморија на немирењето со вавилонското проклетство.
И не случајно токму во стрмнините на балканскиот релјеф ќе се извиши вистината за митот на Сизиф. Боговите го осудиле Сизиф да го извишува секогаш одново каменот до врвот на ридот. Осуден на вечно почнување, на пресметка со каменот, требаше да поминат векови за нобеловецот Албер Ками да забележи дека треба да се замисли Сизиф среќен.
Колкукратно, според оваа вистина, треба да биде среќен мозаичарот, господарот на поредокот на камчињата? Тој е постојан Сизиф не само во ослободувањето на енергијата од каменот, на вечно променливиот и пресметлив код на убавината и вистината од камче во камче, но тој е и господар на среќата и убавината, во потрага по излез од хаосот и апсурдот во светот.
И третата митска парадигма која ми се наметна во потрагата по среќен излез од мозаичниот универзум на Газанфер Бајрам е митскиот егзил на славниот Марк Шагал, другиот среќен Вавилонец, кој по големата сликарска авантура во европската авангардна уметност во 1956 година му се посветува на мозаикот и на витражот.
И тој сизифовската среќа ја бара во ослободување од Земјината тежест и летот на неговите јунаци, запрени на некој облак, помеѓу земјата и небото. Шагал сакаше да го види светот во празнични бои, во нивната мозаична илуминација.
Мојот циркус се игра на небото, се игра во облаците, велеше Шагал. Но потрагата по човека го води и кон трансцедентниот небески излез на светлината, по одразот од земската авантура. Затоа Шагаловите јунаци летаат среќни кон небото. Мозаикот сведочи за нивниот пат меѓу земјата и небото. И Газанфер Бајрам сведочи за мозаично осветлениот пат.
Дете на старо угледно турско скопско семејство, Газанфер Бајрам ќе живее во свет во кој бил сочуван среќниот семеен континуитет, со куќа со чардак, подаден кон небото, небаре готов за лет, како во сликите на Шагал, со градина со каранфили и трендафили, со свеж и свенат босилок, кој ослободува миризма на старите времиња, со шадрван и украсени патеки со едноставни мозаици, со излез од големата капија кон улицата со калдрма, со камења во некаков поредок и хармонија која ја создава и варди времето, со патина создавана врз гранитно цврстите камења од минливите чекори на времето. По дождот, ослободениот озон, во светнатата калдрма, склопена од камчиња со различна големина и времиња и судбина, со вивнати бои по дождот и сонцето, Газнафер ги читаше пораките на уметноста која го бараше својот верен толкувач и алхемиски разместувач, особено на камчињата кои ги носеа водите на Вардар крај бреговите на детството на уметникот.
Ганзанфер Бајрам ќе ја започне својата сизифовска битка со каменот во потрага по конечната среќа. Но тоа во родната Македонија ќе го надари со голема мисија да ја раскажува судбината на оваа земја и народ со одбрани камчиња во кои се напластила вековната меморија, како со неколку метафори со кои големите мајстори, како што велеше Борхес, умеат да ја раскажат сета историја на човештвото.
И по Маџир Маало, Стоби, Хераклеја, Белград, Равена… Газанфер Бајрам ќе го означи својот универзален творечки итинерер во светот, станувајќи почитуван угледник на светската асоцијација на мозаичарите, правејќи ја со својата иницијатива и космполитски сенс својата Македонија нивен центар во еден период.
Мозаикот, можеби повеќе од другите уметности, ја открива синтезата на елементите на некогашниот интегрум на човекувањето, по прекините, судирите, фрактурите. Во земја каде што прострујувал духот на големите цивилизации, каква што е Македонија, на Балканот и на Медитеранот, се создале големите митови на човештвото, се напластиле под земја и над земја слоевите од урнатините на големите стилски формации од грчко-римската антика, исламската цивилизација во сплет на дисхармонични фрагменти, потрагата по мозаичната хармонија, неизбежно се наложува како мисија за да исполни еден силен творечки живот до степен на целосно жртвување. Во една таква мисија истрајува нашиот Газанфер Бајрам.
Нашиот Балканец Газанфер Бајрам убаво го насетил и го пренел кодот и шепотите на цивилизациите во своите мозаици. Во своето извишување кон небото, како верен ученик на Шагал, нашиот Газанфер, во неколку поединечни мозаични слики (компонирани кон крајот на минатиот век), како и во еден мозаичен диптих (од почетокот на овој милениум), ќе го означи својот лет кон небото, мошне оригинално и самосвојно, сведочејќи за својот придонес во вселенската визија, на патот на уметноста помеѓу земјата и небото.
Моќта да проникне низ креативна синтеза до кодовни сигнали на извишените антички, византиски и ориентални постапки, со изострениот сенс за нормите на современото и експресионистичко, апстрактно, модерно сликарство, нашиот Газанфер Бајрам ќе го доведат пред нов предизвик и мисија – да се влее, да остави своја историска мозаична трага во монументалните творби во Македонија. Прво со собратот од Равена Паоло Ракањи го изведе делото „Мост“ (1997) во Македонскиот народен театар.
Во одисејата на Газанферовите мозаици најпосле се стигнува до делото на својот досегашен живот – четирите мозаични појаси и две розети во монументалните мозаици изведени во Собранието на Република Македонија.
При секое ново дело се открива една мала тајна на уметникот, можеби нов донкихотовски бој, помеѓу можното и неможното, помеѓу илузиите и реалноста, да ја припитоми нашата балканска историја, да ни ја стори разбирлива и достапна само во дози кои ја достигнале творечката, уметничката катарза.
И знам дека тогаш во овој човек ќе се вознемири неговата тивка моќ, ќе се раскрили имагинацијата, ќе пламне сизифовскиот инстинкт да се извиши мозаичното камче до вечноста, задржано со шагаловската имагинација на светот меѓу земјата и небото, како откриена ѕвезда на уметноста.
Скопје, 2010
Акад. Луан Старова
Насловот е повеќе од прозрачен: тој ја цитира сликата на Моне која ги постави почетоците на Impressions soleil levant. Впечатоците овде се мои лични впечатоци. Бавно читање, – исто така, е цитат. Така ги нарекувал своите анализи на литературните текстови В. Н. Топоров: за да ја разбере нивната смисла, тој се задлабочувал во читањето. Двата цитата би требало да послужат како оправдување за смелоста со која решавам да пишувам за Газанфер Бајрам. Неговото име е толку познато и за него пишувале специјалисти со такви имиња! Не сум специјалист и, згора на тоа, делата на Газанфер ги видов пред многу години, а сега гледам репродукции: во книги и на екран. Не ги помнам своите дамнешни впечатоци, тие оживуваат тука и сега, во Москва. А еднаш одамна бев во Македонија, и наоколу ме опкружуваше балканскиот свет, балканскиот космос, на чие проучување го посветив својот живот и кој ме возбудува исто како тогаш, кога го видов првпат, кога тој се разлеваше во овие необични и ретки мозаици, треперливо светкаше и се преливаше во нив.
И така, како неупатен набљудувач, можам да го оценам тоа што го гледам само според своите впечатоци. Мене ме охрабрува сознанието што уметникот (и, пошироко, артистот) твори не само за „сличните на себе“, т. е. за уметниците и за критичарите, туку и за нас, оние малите, оние што гледаат и коментираат – „Колку е убаво!“, а не можат да ги објаснат своите чувства. Но и ова има своја вредност (in my humble opinion).
Пред мене има триптих, сè уште не сум го прочитала неговото име, но ми паѓа в очи сочното кафеаво стебло на дрвото во централниот дел обвиткано со моќно зеленило. Овие издигнати брановидни витки восхитуваат со својата подвижност. Го читам насловот – „Првиот грев“? Не ја забележав змијата, нејзината кошула што се прелева, и ја прифатив како зеленило од дрвото на животот! Но, ќе се согласите, тоа не е и толку чудно: змијата е искушувач, нејзината задача е да привлекува и да оттргнува и сосема е природно што, во споредба со неа, јаболката на дрвото на искушението не се толку видливи. Нив ги забележуваш подоцна. Тие некако „пасивно“ продираат низ бледиот фон (овде зеленикав, но, воопшто, мене ми се чини дека саканиот фон на Газанфер е светлосиво жолтеникаво сиво-кафеавиот, понекогаш дури безбојниот, природната боја на каменот и на исушената земја, земјата на Балканот).
Продолжувам да ги читам боите: одлево (делот на Адам) се устремува кон дрвото пламенот на црвената, но основниот тон на фигурата се состои од различни нијанси на зелената, која го претскажува патот кон зелената во централниот дел, кон змијата, дрвото и кон плодовите (не треба да пропуштиме да потсетиме дека во универзалната митолошка слика на светот и во разни фолклорни традиции зелената боја е амбивалентна и е поврзана како со доброто така и со злото). Контраста на сино-црно-кафеавите тонови на десната приказна (треба да признаам дека колоритниот контраст на левата и на десната страна во еден миг ме наведе на мисла дека Газанфер „го превртел“ канонскиот ред во претставување на сижето, кога Адам стои лево од дрвото, а Ева десно). Сината боја и нејзините нијанси кај Газанфер се поврзани со недогледноста/бескрајноста на вселената: височина = небо – сино и ноќното небо е сино, и фигурите поврзани со височината се облечени во сино. Затоа помеѓу светкавите, разнобојни „вселенски топки“, јас ја избирам сината. И си ги припомнувам стиховите на прекрасниот грузиски поет Николоз Бараташвили што ги препеа Борис Пастернак:
Бојата небесна, бојата сина
Ја засакав од малина.
Во детството ми значеше
Синевина за поинакви почетоци.
…
Ова е боја на моите мечти,
Ова е боја на височините,
Во овој небесно син раствор
Е потопен земјиниот простор.
На времето, размислувајќи како најцелосно да го претставам балканскиот космос, се обратив кон делата на Иво Андриќ, кон писателот, кој поседуваше моќ за митолошко воспримање на светот – на својот балкански свет. И сега, кога врз мене надојде интензитетот и истовремено мекоста на колоритот на „балканскиот мозаик“, би сакала да го приближам описот на тој свет што истекува од под „Мостот на Дрина“, особено што „Мост“ (во соавторство со Паоло Ракањи) има и кај „митопоетот“ Газанфер: „Така, гледано од длабочините, ни се чини како под широките лакови на белиот мост да тече и да се разлева не само зелената Дрина, туку и целиот тој питом и цветен крај со сè што е на него, и со сводот на јужното небо над него… Меѓу темнозелените ридови од трите страни, лебдат камените седишта под облаците или ѕвездите над бурната смарагдна вода, покажувајќи го течението на речната долина од петнаесетметарска височина затворено во длабочините на модрите планини“.
Сината и зелената – се основа на балканскиот свет, свет на светлината и на боите. Тој е дарежлив и со други бои. Газанфер ги сака пејзажите, ги редува годишните времиња – тие се ту три ту четири. Тие се ту скриени зад сеќавањата на Вивалди, ту се светлински пејзажи, ,,Пејзажи на времето“ (утро, пладне, ден, ноќ), ту единство на земјата и воздухот. Слободно и пребирливо ги меша (редува) и боите и во композицијата на боите посебна улога игра ,,геометричноста“ како главно обележје на мозаикот. Правоаголноста на секое камче ги диктира правите линии, јасно разграничените колоритни појаси. Но индивидуалноста на секое камче, неправилноста на формата, посебноста на нијансата ја растура геометријата. Условното станува фигуративно – и за мене во „Вивалди“ се отвораат/откриваат (во полна складност со митологијата) четири лика дотерани во облека соодветна на годишното време, облека како лелеаво обвиткана од виорот на движење (слично како кај „Играорците на оро“), и јас им давам имиња според својот колоритен впечаток: лето, зима, пролет, есен. Ова се разликува од редоследот на „Годишните времиња“ кај Вивалди – пролет, лето, есен, зима. Ако е правилен мојот впечаток, уметникот ја разбил временската последователност (пак нарушување на правата линија!). Тогаш тетраптихот се разложува на два диптиха спротивставени 1. еден на друг: лето – зима, пролет – есен, 2. „во самиот внатре“: лето визави зима; пролет визави есен. Наместо постепен и природен тек – има контраст, временски расцеп. Но, еве, и друг редослед: летото – есента ја утврдува зимата – пролетта и тогаш на сложен начин се обновува и линиското и цикличното течење на времето (вечното враќање).
Но, има и поинакво читање: тоа е еден исти лик (не пејзаж!) во различно руво, едно Божество на природата. Единството е нагласено и уште поделикатно – со складните бои што се појавуваат како основен тон, и како „појаси“, поддржани со фини колоритни нијанси. Боите и нијансите даваат ново разбивање: лето – пролет, црвено со зелено – зелено со црвено; зима – есен, сино со кафеаво; лето – пролет – есен, црвено; лето – есен, црвено и жолто. Кафеавото во разни нијанси и со различна густина/ интензивност на бојата ги проткајува сите фигури.
Толкувањата, кои може да се продолжуваат и продолжуваат, следејќи го секој детаљ, не си противречат едни на други туку органски се вклопуваат во балканската слика на светот (различното во едно, единството во различното), придавајќи ѝ нови значења и нови бои. Уште еднаш ќе нагласам дека ова се само впечатоци на набљудувач – и ништо повеќе. Но за набљудувачот – тоа е резултат на бавното читање, при што ‘читање’ не е метафора, туку термин.
Во познатата класична енциклопедија „Митови на народите на светот“ (излезена во Москва во 1982 година), статијата „Поет“ е напишана од В. Н. Топоров. Поетот, чиј инструмент претставува зборот, е претставен во митолошки ракурс, како демиург, кој го создава светот. На чинот на создавањето, како обединување на разединетото, му претстои чин на разединување, расфрлање, разделување на делови. Ќе наведам извадоци од оваа статија: „Поет, пејач, во митолошко-поетската традиција персонифициран лик со надобична моќ на гледање… Поетот ја познава целата вселена во простор и во време, умее на сè да му даде име со својот збор, го создава светот во неговото поетско, текстуално овоплотување… Творештвото, дејствувањето го обединува поетот со жрецот. Обновувајќи го светот, поетот, како и жрецот, го расчленува, го разединува првобитното единство на вселената, ја одредува природата на деловите, ја зацврстува космичката организација, нејзиниот закон… светот се космоизира одново и повторно…“. Ми се чини дека кажаното погоре во иста мера се однесува и на артист, во широка смисла на зборот.
Словенскиот збор читање е поврзан со поимот сметање (но и со мислење, знаење), првото значење на латинското legere – е ‘собира’, и дури потоа ‘чита’. Брои, собира букви во збор, зборови во текст, за да се разбере потоа текстот. Да го собира расфрланото, разбиеното, разделеното. Колку е тоа очигледно и убедливо во уметноста на мозаикот!
Видеофилмот за Газанфер покажува на каков начин уметникот го избира каменот и како го крши на малечки „правоаголничиња“ со неправилна форма. Како потоа тие камчиња го поминуваат првото сортирање – по големина, по форма, по боја. Како палeтата на мозаичарот – збирот на садови наполнети со „првични елементи“ (со букви? со слогови? со зборови?) – го предвидува идното соединување во поврзан и наполнет со смисла текст и претставува своевиден преттекст.
Не помало чудо од она со зборовите! Не е случајно што во семиотиката и во лингвистиката секогаш е жива темата за соодносот на звукот и смислата и постојано е толку актуелна дискусијата за произволноста на знакот или, напротив, за иманентната врска на означувачкото и означуваното. Пишаниот збор го читаме, ту приближувајќи се „кон нивото на букви и цртички“ ту оддалечувајќи се „кон нивото на смислата“. Мозаикот – modèle exemplaire е и најдобриот учител за таквото читање. Имено, во мозаикот се пројавува важноста на секој елемент, на секој одделен камен, имено, мозаикот овозможува да се обединат знакот и смислата. Поентилизмот во уметноста „го копира“ мозаикот, а распаѓањето на сликата на точки при приближување кон неа, како што се покажува, е само објаснување на техниката и не носи специјална смисловна тежина.
Читањето на мозаикот на Газанфер „по камчиња“, приближувајќи ја пред очи и оддалечувајќи ја сликата, за мене е обид да го поминам патот на нивното создавање (или на неговиот создавач) и претставува совршено посебно уметничко задоволство. Уште едно чудо: приближувањето не води кон распаѓање на сликата на елементи, туку кон зголемување на нејзината енергетска моќ. Секој камен си го нашол местото во просторот на сликата – во буквална и во преносна смисла (по форма, боја, сјајност или загаситост итн.) и секој камен „работи“ на единството на смислата и на убавината на ликот.
Газанферовиот „Икар“ не паѓа, тој лета во синото пространство. Не можам да се воздржам а да не ги повторам уште еднаш прекрасните стихови на Бараташвили (исто така со „планински менталитет“):
Ова е боја на моите мечти,
Ова е боја на височините,
Во овој небесносин раствор
Е потопен земјиниот простор.
Во радоста на летањето на Икар ја гледам радоста на уметникот-творец. И таа ни се пренесува кога се сретнуваме, се допираме со неговата уметност.
Москва, 2011
Татјана В. Цивјан
Превод од руски: Роза Тасевска
За мене мозаикот бил отсекогаш нешто, првин како дактилно испитување и опипливо маркирање, а потем и како материјално/визуелно освојување и облагородување на една неодредена и непозната територија, недопрена и сѐ уште невидлива. Тоа, веројатно, ми се врежало во сеќавањето од првичното набљудување, на пример, како вујко ми ги редел камчињата во нашата градина во скопското Маџир Маало, или како мајсторите ги ределе гранитните плочки врз уличната калдрма, со повремено странично делкање и потчукнато вглавување во меката девствена почва. Тоа, можеби, како дете го гледал и нашиот уметник Газанфер Бајрам во зародишниот порив како со рацете, очите и умот да ја освојува зададената поврвнина од природата со нејзиниот автохтон и еднороден материјал – камените плочки.
Претпоставувам дека последично дошло запознавањето со откриените ранохристијански подни мозаици од ископаните базилики на охридскиот Имарет (денешен Плаошник) или од доцноримските бањи и палати на Хераклеја. Како и насушната потреба првичниот порив да се насочи кон студиозно изучување на занаетот на Уметничката академија во Белград и потамошно проучување на познатите византиски мозаици во Равена и во Истанбул и на античките мозаици во Турција. Но сето тоа, исконскиот порив и стекнатото умеење и знаење, требало допрвин и паралелно да се преточува во изведувањето на свои авторски мозаици со сопствените прсти и раце, очи и творечки темперамент.
Првичниот впечаток што може да го добие гледачот зачуден и задуман пред серијата монументални композиции и минуциозно изработени минијатури, небаре филигрански, на академик Бајрам е, чинам, токму јарката зашеметувачка разнобојност на распоредените природни или вештачки камчиња и плочки во еден неверојатно широк дијапазон на одбраните предмети и теми, со синкретична употреба на разни стилови и средства – на минералите, на волшебните и маѓеснички цветови (од неговата Маџирмаалска бавча?), на „сончевата куќа“ од медитеранското поднебје (со растопеното жолто злато и усвитеното јадро што потемнува на рабовите), на пладнето, на космички отвореното небо со рескиот раб на хоризонтот меѓу мајката Земја и ладниот Универзум… Единичните елементи потем ги прават лирските и епските серијали мозаиците Ден“, „Ноќ“, „Пладне“ и „Утро“ се, чинам, вовед во серијата „Четирите годишни времиња“ во чест на истоимената композиција на Вивалди (2003/4), како и на претходниот циклус во чест на Бодлер (1998 – 2002), на монументалната тема на вселенска топка, која изнурнува од релјефната подлога како „Планета/Глава“, на егзотичниот „Амазон“ во апстрактен енформел, на „Првобитниот грев“, „Змијата“ и „Паднатиот ангел“… Отпосле доаѓа и нивното оркестрално компонирање во муралите од ѕидовите на ВИП-салонот од скопскиот аеродром, Македонскиот народен театар и Собранието со епските теми на „Икаровиот лет“, „Македонскиот Орфеј“ и „Химна“.
Мене лично, при внимателното разгледување на мозаичното творештво на академик Бајрам, вистинско откритие ми беше серијалот „Суки“ (2001 – 2004), односно – сурати, на поединечни лица/портрети, што го вклучуваат неговиот „Автопортрет“ (небаре како ктитор на храмот од сопственото дело), а што потем се апстрактно разиграни во круг како во некое развиорено оро, во кое одвај се распознаваат лицата зашто најосновен е нивниот мајсторски изведен ритам („Ѓеврекот-, Светот-, Гулабите на Суки“). Тие анонимни лица, како и претходно изведените портрети на Св. Јероним, Кирил и Методиј од „Тркала на цивилизацијата“ и Ангелите од „Химна“, како да ги повикуваат, преку границите на Времето, и неопходното растојание на Просторот, и загледаните лица на сите заинтересирани гледачи во овие мозаици на маестро Бајрам, заклучно со нашиве овде и сега…
Скопје, 2012
Акад. Богомил Ѓузел
желба, идеја, дејство, материја, сето тоа се слева во уметничкото дело
(П. Валери, „Записи за Уметноста“)
Газанфер Бајрам е МАЕСТРО. УМЕТНИК. ПРИЈАТЕЛ.
Во него се крие комплексна, мултиетничка, мултисетилна елоквенција.
Образуван како сликар и мозаичар, го одбрал мозаикот како уметнички јазик на неговиот избор.
Пријатели сме, другаруваме веќе четириесет години. Пријателство кое е ретко помеѓу уметниците, но не и невозможно.
Пријателство кое се заснова на споредби, на заемно разбирање. Средба на две култури поврзани со една единствена нишка-водилка: љубопитството.
Љубопитство за знаења кои поттикнуваат вознемирени спознавања што изобилуваат со сомнежи и вечни преиспитувања (енигми). Уметноста не дава одговори, таа ги поставува прашањата.
Културата генерира сомнежи, неспокојство, па таквото неспокојство е присутно и во уметникот Газанфер, кој е во согласност со човекот Газанфер.
Турчин, Македонец, тоа е таа сложеност на човекот.
За да ја сфатите неговата Уметност, треба да го изненадите во ателјето, додека работи.
Ателјето е храм, уметникот е свештеник, а работата е секогаш израз на еден магиски ритуал.
Газанфер секогаш започнува со подготовка на кафе, едно „свето“ кафе, така да се каже.
Додека го прави тоа, го вклучува шпоретот, ја одбира вистинската мешавина, полни вода, движењата се бавни, ритмични, во истиот ритам со кој ги втиснува камчињата во малтерот. Бавни, но прецизни движења.
Љубовта и почитта за оваа Уметност (мозаикот) ги наоѓаме и во грижата за инструментите неопходни за оваа дејност.
…Мистрии …од македонско, но и италијанско производство, и особено… шпакли подредени според функцијата и употребата… исто како и чеканите за кршење камења.
Чеканот е верен придружник на мозаичарот.
Еден чекан за кршење на гранитот. Отпорен, од добро искален челик, или можеби од вулканска лава.
Еден чекан за сечење на нежните варовнички камења. Од челик кој бара постојано острење.
Еден чекан за мозаичкото стакло, материјали како за познатите мозаици низ вековите. Материјали кои во себе ги сочувале трагите од славните претходници. Тежок чекан со наострен елмаз, бидејќи е тешка тежината на историјата.
Тоа се инструментите на Уметноста на Газанфер.
Неговите мозаици се средба на едно мултикултурно, мултиетничко чувствување. Ни укажуваат дека некогаш човекот ја познавал и ја дишел уметноста. Сега го загубил тој осет за чудесното и ја заборавил тајната на светлината.
„Глобалното село“ веќе станало глобално заедничко живеалиште. Сè е на дофат на раката: воздишките, насмевките, болките и мирисите, а сепак се чини дека е сè поставено во некоја перспектива која е недостапна и далечна за нас. Нè засега само она коешто сметаме дека може директно да нè допре (Микеле Този).
Мозаиците на Бајрам нè водат далеку, секоја слика е кондензирана желба, различни се нивоата на интерпретација. Одекнуваат симболи, древни музики; камчињата како да го сочувале правилниот ритам на дајрето, боите на контрапунктниот колорит нè пренесуваат во високите тонови на кавалот од турско-македонската музичка традиција. Зрачат со древни знаења.
За да ги сакаме и да ги сфатиме, имаме потреба од едно око, да го цитираме Т. С. Елиот, кое ќе умее да го види минатото таму кај што е, со своите дефинирани разлики во однос на сегашноста, а сепак на толку жив начин, што ќе стане присутно за нас како да е сегашност.
Равена, 2022
Паоло Ракањи
Превод од италијански: Анастасија Ѓурчинова
Our prominent artist and academician Gazanfer Bay ram has reached a stage in his life and work when it appears necessary to look back and survey the already taken and travelled road. The monograph before us is a summary of his creative years and of the results that have followed subsequently.
Well-devised and very meticulously prepared, the mon-ograph offers a retrospective projection of the artistic achievements of our unique and in many ways specific artist, accompanied by the critical echoes inspired by them. The major field of his artistic activity is mosaic. This traditional artistic technique, which used to decorate floors and sacral buildings in its beginnings, has undergone numerous transformations in the course of several past millennia. Nevertheless, it is still used to give permanent artistic features to the most significant and important urban objects and spaces. Adhering himself to the ancient times that left traces of such art on Macedonian soil, Gazanfer Bayram incorporates the traditional artistic expression and the elements it devel oped in his own, modern aesthetic understanding of it.
With an inquisitive and resourceful spirit, Gazanfer Bayram creates works that maintain the directions of the domestic and the global history of the mosaic but, at the same time, they search for new paths of applying them to our contemporary context. As for the materials used for this technique and the space that it needs to shape artistically, Gazanfer Bayram discovers his own solutions that are ingenious and original. He makes the surface of the mosaic playful by adding to it the voluminosity of the relief; he even departs from its classical two-dimensionality and shapes it as sculpture; he develops his artistic procedure in different directions and achieves such results that open new, previously unforeseen possibilities in the usage of this technique. Evidently, although it had its great moments in the past, this art still has its dedicated followers today. Having already acquired a very delicate sense for the natural value of the material he uses, Gazanfer Bayram further enriches it with bold usage of sharp contrasts that stem from the inclusion of such materials and elements that are not of natural origin. However, what can really be regarded as being of “natural origin”? Even when he uses broken fragments of the “Venetian paste” in his mosaic, with them he inserts the result of the encounter between quartzite and fire (together with the elements of sodium and potassium alloys) – something that happens only during the volcanic eruptions in the great crucible of nature, the result being the so-called “volcanic glass” or obsidian. Certainly, the difference between the materials taken directly from nature and those that man created by means of chemical reactions started and increased by means of high temperature is of great importance: the first, in most cases, absorb light, whereas the second reflect it. That is the reason why they can be used as opposites – either to emphasize contrasts, to border different designs, or to create those contrasts. The results of such sudden and unexpected juxtapositions are powerful works full of dramatic ef fects, wielding enormous expressive might. Gazanfer Bayram is an artist who knows when it is most necessary to emphasize his perception of nuances and to create subtle transitions from one surface to another. However, he also knows when it is necessary to be robust and to express explosive clashes between sharply op posed elements. This artist uses very boldly the natural colours of the stone in the mosaic. In the process, he manages to ennoble its roughness successfully and at the same time, by means of their new distribution in the complex of the mosaic, he directs its features towards the creation of a new harmonious whole. The creative act that Gazanfer Bayram cherishes bears in itself some cosmogonic characteristics: when standing in front of his mosaics we become witnesses of a microcosmic variation of the world’s creation, this time in accordance with the human power that can bear reminiscences of the primeval volcanic heat stretching all the way to the original Big Bang. In his works, Gazanfer knows how to awaken the geological memory of the stone – the magma, its boiling, its eruptions, folding, settling into different layers that intermingle among themselves into a new unity. In his works, he very often reflects on his own understanding of those primeval elements, of the gigantic volatile quality of chaos where, for a moment, there appears the germ of a new cosmos. No other artistic technique could express that primordial cosmic drama in more authentic manner and with such intensity than Gazanfer Bayram’s mosaics.
A good number of Gazanfer Bayram’s mosaics represent or resemble, rather, a geological cross-section of the inner-layers of the earth. One can notice the different sediments and various materials that came one upon the other when the Earth’s crust was created. They are a visible logbook of the endless epochs that comprise the complex processes, which shaped the outer structure of the planet. One gets the impression that the stone, as an integral part of these artistic achievements, dictated also the contents of the works. Under the skillful artist’s hand, the remains of some primordial rock have now come together with other fellow time travelers of the same material kinship, in order to renew their original unity and recreate their previous order of existence.
It seems that in his works Gazanfer Bayram displays great fascination with the ancient picture of the universe where the four Empedocles’ elements (fire, air, water and earth) struggle for balance, enslaving or domineering one another in the process. In these mosaics, one can sense the presence of water and air. However, the pres ence of earth and fire is most visible and most violently presented. Especially the element of fire. It symbolizes the basic principle that moves all things along the circle, which comprises the unity of opposites – of perpetual change. As Heraclitus claims, the metamorphoses hap pen because of the eternal, “living” fire. Consequently, some of Gazanfer Bayram’s most impressive mosaics, this primeval cosmic substance is evident in the very centre of the spherical shapes from where it radiates outward its beams of power that contain and control the opposite principles of creation and destruction.
Gazanfer Bayram is in constant search for the secrets hidden in the earth, always being watchful for the heart of the stone, for the time closed in it. To him the stone is the everlasting primordial matter that links us to the essence of the world. When he travels away from the epochs untainted by human presence, his reminiscences touch upon those times when the first men tried to mark their presence in the stone. Naturally, as an artist, he is at once attracted by the first records of the human need to leave signs of their existence on the walls of the caves. Gazanfer Bayram’s mosaics often display these early creative activities of men when every inscribed line upon a rock may be read as an outcry of some unknown individual in his quest for the meaning of the inexplicable universe that surrounded him. It is the same impulse or urge that makes our artist turn towards his predecessors who painted the cave walls of Lascaux and Altamira in darkness. Similarly, the presence of the shaman in his works may be justified by the need to rise in ecstatic visions to the heights of the unknown, and thus, by severing the links with our earthly experience, plunge into the higher spheres of existence.
In his best works, rooted in the mystery of matter, Gazanfer Bayram shows how they become free of the shackles of everlasting silence. In these works, as if in an alchemical process – matter, which carries in itself the spirit of the creative energy, inscribes the miraculous trajectory rising from the profane to the spiritual right in front of our eyes.
The depth and the rich contents that hide within the works of Gazanfer Bayram still wait to be adequately discovered. The small pieces of stone that his hand places one next to another create – in dimensions known only individually – the world anew so that in the expanses of its mineral desert there shines a grain of light created by a human spirit.
Skopje, 2022
Academician Vlada Uroshevikj
It is an unerring truth that man did not invent stone but from stone he has invented many cunning wonders and aesthetic values. In fact man has discovered in stone many beneficial qualities – carving and being carved. Thus it was from stone that he created the first knife and the first axe; on it he recorded the first drawings by means of which he left his first important messages. Through stone, in effect, he began to realise his first spiritual impulses and to register his broader observa tions. Later on, as the civilisational content increased, stone assumed an ever-expanding place in the visual shaping of man‘s material and artistic creativity. Here, without a doubt, belongs the decorating of the floors of wealthy houses with mosaics.
Initially the making of mosaics was considered more of a craft than an art. But if you were to ask me, I would say that I know of no great art without the consummate skill of a craftsman. This is because, in my view, the talent of an artist who is not a master of his craft can produce only some anachronistic situation or rep resentation without any individual character, without its own taste and emotions. „In everyday life,“ Brodsky has said, „you can tell the same joke three times, and after you‘ve raised laughter three times, you‘ll be the star of the party. But in art such behaviour is called a cliché.“ In my opinion it is a cliché not merely if one repeats oneself or tautologises or imitates someone else, but also if one does not have one‘s own, developing, creative discourse.
One of the few Macedonian artists who have chosen mosaic as their single artistic form of expression is Gazanfer Bayram, and that with a very identifiable en thusiasm and an undivided passion which can be seen in his work in this exhibition.
The artist‘s motifs in these works have, in the main, been initiated by certain thematic presuppositions which are to a greater or lesser extent well-known, but are met amorphosed and articulated through an artistic vision which is all his own. Of course, it has certain archetypical associative features, transmuted into a multi-layered narrative content. In all of these works Gazanfer Bay ram‘s conceptual line can be seen and experienced in the systematised selection and programme of the stone fragments and in their role in a constant emanation as our immediate go-between. This is because each one of these pieces of stone radiates its own particularly nuanced light, yet is incorporated into a strict unity; all are woven into an indissoluble and harmonious artistic presentation with numerous messages.
When I speak of numerous messages, I am thinking of each mosaic composition separately. Here I would sin gle out Jerome‘s Dreams, in which fear of the unknown towards which we aspire imperceptibly mingles with fear of the known as its outcome. Thus the one becomes a face and the other its reverse. In this chaotic, exoteric phobia we no longer know what we should master first, to which we should give precedence in our longing for more sublime discoveries. Yet even in this confusion of bewilderment, with an acute feeling from the given motivation, Gazanfer succeeds in according each piece of stone its own functional position in the essential construction as the authentic syntax of his message.
Les Fleurs du Mal, worked on the bases of Baudelaire‘s lines, virtually naturally and with no coercion unites with Jerome‘s Dreams, as does The First Sin – where we do not know whether it was committed by some mythical personages from some other time or whether it hap pened to us ourselves in one of our unfinished dreams. Here too is Galičnik by Day mantled in the festive light of the high summer sun and Galičnik by Night, where the moon and the stars, the Milky way and the Great Bear, sit on the balconies of Galicnik, deepening the empty silence of the abandoned houses.
I think that the Fallen Angel, who is attempting to return to heaven, is also encoded with these cosmic resonances and, in particular, Afternoon in Dojran – where the air is f illed to overflowing with a sultry, diffuse light and the metallic sound of cicadas that seem to be heralding a terrifying flood or fire.
There are many mosaics in this exhibition that I have not mentioned in this review. This is not because I consider them to be of lesser value but because I want to leave each visitor to the exhibition to stand alone in front of each of these exhibits and to see only what she or he wants to see.
I will conclude with an aphorism of Picasso‘s. „Art rinses our soul of everyday life,“ said that greatest painter of the twentieth century. I hope and think that our Gazanfer too, through his limitless palette of colours and ideas, has provided us with just such a joy and a rinsing of our souls.
Skopje, 2001
Academician Petre M. Andreevski
Introduction
The defining characteristics of the artistic works of Gazanfer Bayram are close to the ambient of the Med iterranean. In the first place, the intellectual reflection of the artist communicates with ideas that have been layered in the Mediterranean over millennia, but which are also present and active in the consciousness of the (international) intellectual and artistic elite of today. With lively respect, Bayram relates towards its multifaceted artistic (especially mosaic) shaping both from the past and the present epoch. He, like many before him, hedon istically absorbs the physical beauty of the Mediterra nean region. With such an approach to Mediterranean provocations, Bayram has created the modalities of his personal artistic expression as a creative project and thus, has harmonized with the art of other great mod ern/contemporary “artistic Mediterraneans” with their sensual pantheism, with the form-creating suggestions from their work (Monet, Matisse, Cross, Srbinovich, etc.). Thus, the pointillist technique which Henri-Ed mond Cross used in his Mediterranean landscapes is a unique lyrical analysis of light and in its visual-technical aspects, resembles the procedures applied in mosaics. The monumental works of the founder of the Vienna secession G. Klimt borrowed from Ravenna mosaics, and the mosaic procedures he applied to paintings shaped his refined neoimpressionist landscapes.
Bayram’s art is related to other Macedonian artists (both of an earlier period and his contemporaries) for whom the Mediterranean was also a stimulus for mo saic works (cf. Boris Petkovski, Studii za sovremenata makedonskata umetnost, Skopje 2001). Thus, between 1940 and 1962, the painter Lazar Lichenoski created several mosaic murals with symbolic, historical, mythical and allegorical themes, constructed as rudimentary or stylized figurations. In the sixties of the last century, Borko Lazeski created (some have been destroyed) monumental mosaics, in which the historical and sym bolic themes were depicted with modernistic attempts present. After 1970, the painters Petar Mazev and Gligor Chemerski with their epic, dramatic expressionism, wo ven from past Mediterranean and from a contemporary artistic search, created numerous monumental mosaics, in which scenes connected with the fate of Macedonia were boldly and unconventionally realized (cf. Boris Petkovski, Sovermentoto makedonsko monumntalno slikarstovo na temi od NOB i Revolucijata, Skopje 1984; B. Petkovski, Studii za sovrementatat makedonskat umetnost). Before Bayram, Ana Temkova studied mosaic art in Ravenna for an extended period. Later artists in Macedonia created several mosaic murals with allegor ical and metaphorical themes which encompassed their Ravenna experience. It is true that other Macedonian artists studied in Italy, which had various effects on their work (cf. B. Petkovski, Makedonskite umetnici i Italija, catalog na izlozhba, Skopje 2001).
Gazanfer Bayram’s Mosaic Creations
Even before he enrolled in the Academy of Fine Arts in Belgrade, Gazanfer Bayram chose mosaic as the primary means of his artistic expression. He graduated in 1974 in the class of Professor Mladen Srbinovich, and earned his Master’s Degree (with a mosaic exhibition in 1976) in the department of monumental painting under the direction of Professor Bozha Prodanovich. Between 1975-1980 as a master-craftsman, he directed the in stallation of monumental mosaics (in several different locations and different public objects) of the painters Slobodanka Matich, Filip Filipovich-Filo, Mladen Srbi novich and Nedeljko Gvozdenovich. During this period, Bayram studied the classical mosaics in Macedonia (Stobi, Heraclea) and Serbia.
Thus, Bayram acquired an enviable knowledge of mosaic even before he studied the Ravenna mosaic creations and techniques. Therefore, he established a complete creative relationship with them. Bayram arrived in Ra venna in 1980 for the first time on an academic grant from the Italian government in order to work at the Accademia di Belle Arte, specifically in the Department for Mosaic of Professor Paolo Racagni and in the De partment of Decoration or Decorative Arts. Given the fact that mainly classical Roman mosaics are found in Macedonia, Bayram studied these closely in the course of his later stays in Ravenna (1981, 1982, 1983).
According to Manolis Katzidakis (cf. M. Katzidakis and A. Grabar, La peinture bysantine et du haut moyen age, Paris 1965), in Ravenna, the capital of the western Roman empire in the Vth century and the seat of the Byzantine Exarchate in Italy in the VI century, there were churches and palaces with particular mosaic decorations. Most often produced in local Italian at eliers, they were connected to those in the Christian east, with their well-known fundamental conceptions regarding the function of monumental painting in re spect to the two categories of the monuments. The unifying golden background and the immaterial light were a substitute for the heavenly firmament and for the picturesque landscape. The human figure came to occupy the dominant place in the composition– these always stand in frontal poses and are typified expressive, subjected to the rules of rhythmitized composition. Finally, the meaning of the space was destined to dis appear completely, although these figures preserve a strong plasticity. Bayram penetrated into the features of these “byzantinized” Ravenna mosaics and placed them intentionally into his own works along with the experience which he took from the Byzantine mosaic murals in the churches in Greece and in Turkey.
Many modern and contemporary artists have been inspired by the Ravenna mosaics. I have already men tioned they are seen in the “Byzantine” period of Gustav Klimt (died 1918). The Catalan architect Antonio Gaudi placed mosaic surfaces throughout his buildings in Barcelona. Following WW I in both Ravenna (and the whole of Europe) the artistic tendency referred to as a “return to order” or “neoclassicism” (Picasso accepted it then) was expressed. Nonetheless, before 1945 Gino Severini produced mosaics in the futuristic or cubist style, which he applied while completing commissions from the fascist regime, thereby using art to evoke the heritage of the Roman epoch. Other Italian artists as well (M. Sironi, F. Kasorati, M. Kampilli, etc.) created (prior to 1945) wall and floor mosaics. In 1953 a large international retrospective exhibition of mosaics in small dimensions was held in Ravenna with high quality work by G. Matje, Sasinari, Afro and others. In general, following WWII many monumental mosaic works were created, from Mexico to Italy and Macedonia, thus such great artists as F. Léger (in Bio), M. Chagall (“Odysseus” in Nice, 1967), Sikeros, H. O’Gorman etc. which were often created by specialists in mosaic art (cf. Carlo Bertelli [sous la direction de], Les mosaiques, Bordas, Paris 1989). In Serbia, besides the painters with whom Bayram worked, M. Milunovich, A. Tomashevich, S. Chelich, etc. also created mosaics. The group of art ists “Ametist” (they also exhibited in Bitola) was active then, with aims related to those of Macedonian mosaic artists, they sought to create “harmony of the contem porary, the ancient and the early Byzantine mosaics,” also directed toward “classical art,” and toward the achievement of “absolute values” (Ljubica Miljkovich, Sazvuchje savremenog I antichkog. Povratak mozaika, Politika, Belgrade 1,2 Maj 2004).
The Macedonian artists A.Temkova and G. Bayram, with their Ravenna schooling, mastered the mosaic tech niques which are nurtured here until today, have seen many exhibitions of contemporary mosaic, and them selves have participated in some of them. In Ravenna they created some of their own mosaics. Here Bayram‘s moveable Self-Portrait was created (mosaic, stone, Venetian glass, 1982). By a deliberated, cultivatedly produced, early-Ravenna approach, Bayram shaped his own appearance as a strict saintly image. Behind him in cheap indications are portrayed the silhouette of the Ravenna church Ava Maria and a row of birds, an allegory to travel and a “longing for the south.” Self-Portrait is also the earliest work in the present exhibition.
The Mosaics of Gazanfer Bayram
Gazanfer Bayram has worked on various motifs in his works, by which he has varied unconventionally the artistic procedures “traditional” (expertly using arche typical models) and modern, all the way to some types of the abstraction.
In a series of his work, Bayram has expressed certain aspects of space. Their structure resembles the cul tivatedly produced “stone fabric,” which are also often colored like traditional textile handicrafts from the Balkans. In some individual mosaic pictures (composed between 1996 and 2003) and a mosaic diptych (2000), Bayram announced his vision of the “cosmos,” different from other, figurative or abstract, stories of this phe nomenon. With the structures of his works composed of differently colored, differently produced mosaic material and ordinary natural stones, they suggest several of the possible “cosmic” situations. Thus, in the diptych Cosmos, Bayram, arranges amorphous and differently colored bands, both upper and lower, made from dark and light earthen-colored nuances, which are “separated” with differently colored snake-like “lanes.”
Visually, this work is closely related to examples from his “earth landscapes.” In fact, the closest related to Cosmos are several richly coloristic separated works, fantastically created (abstract, informal) entitled Amazon and Amazon II (2002, 2003). Bayram “translated” the exotic attractiveness of the South American area in his “weaving” in which he boldly used unprocessed natural stones. On the other hand, the works Landscape (1995), Morning, the diptych Day and Night, Summer Afternoon, etc., Bayram executed with clearer, unequally large and variously formed “bands,” parcels and accented details, thus in Summer Afternoon the dark red, smashed “sun” is placed on top of the highest crimson belt, whose structure suggests rays, while in the lower ones, green, dark blue, whitish materials, etc. alternate.
Other works are composed in a different manner. Thus, with an accent to stylized elements are composed: Fields – Oro Dancers (2002) and Fields (2004). In Explosion (2002) the collision of different “informal” parcels is highlighted; in Strange Quarrel (2003) two round and two smaller ghostlike portrayals dominate; in Untitled (2003) a dark “snake-like” form is placed on top of a lighter part. In ancient cultures, from Greece to the pre-Columbian Central American, the ball is a solar symbol. From here, in several works (created between 1997/98 and 2004), Bayram too presents space through ball-like or different objects, these are hidden, entirely or partially, with mosaics and are placed on flat surfaces, onto which are “scattered” pieces or parcels of different material. Bayram alludes to the astrological signs, the elements of water and fire with interventions (deepened, relief) on top of the middle mass (e.g. In Space 1988).
Earlier procedures were applied by Bayram in the mosa ics entitled In Honor of Vivaldi, (2001-2003). The Four Seasons by the Italian baroque composer A. Vivaldi is one type of program music, in this work, “the given” themes are evoked suggestively by music. Bayram seeks to visually harmonize with this exalted musical impulse, with differentiated coloristic and physical configurations of various mosaic elements, by the imposition of sug gestive details in it (means in accordance with “lyrical” abstraction), in order to induce the changeability of the seasons. In the mosaics, Bayram also expressed his aesthetic obsession with the romantic poetic works of Charles Baudelaire Les Fleurs du Mal (In Honor of Baudelaire Les Fleurs du Mal, etc. 1994-2004), these are examples for the mutual impulses of poetry and art. Painstakingly differentiated mosaic elements – by composition, by dimensions, order, coloristic features of details (allusion of flowerlike, “blossomed” forms, of plants, “gardens,” and the similar), by which Bayram transfers Baudelaire’s poetic language and “induces” “tamed” tension and agitation.
In individual mosaics, whose intellectual intention and stylistic physiognomy are close to the symbolism and symbolist expressionism, Bayram is carried away by portrayals and images from the sacred area, which express special spiritual engagement. For their artistic transfers, the artist sought explanation in the Bible and in other well-known literary and artistic works. All of these are imbedded in Bayram’s conscience with equally semantic and emotive meaning and are transferred by differentiated mosaic means to “non-discursive” (non-figurative) elements, when, according to the art ist, these were the most appropriate for some of his creative reflections.
Thus, in the work Mystic (1993), on top of a lighter, middle mosaic weaving on the base, are profiled darker, “non-precise” verticals (made from earthen-shaded materials) with a intrusively “disordered” contours. In the Enlightener (1994) on top of a light background, once again a darker, compact mass is placed, made from uneven edges and other details, in this way, Bay ram sought to allude to an enlightening individual. In Christianity, bodiless angels are god’s “messengers”, connect the earth and heaven, and embody all doers of good, are the protectors of god’s kingdom and of people from the fallen, rebellious angels, “Satan’s army” (the angle of evil, of death). These are the greatest en emies of many, beginning from their “participation” in the original sin. Bayram was influenced by the work of Anatole France Le revolte des anges in his creation of two variants of Fallen Angels (2001-2003), but he could also have learned of the revolt of the heavenly angels against God from the Bible. Before Bayram, this theme was depicted by James Ensore in the painting The Fall of the Revolting Angels (1888). In Belgian symbolism, the medieval conception of man floating between good and evil, between the battles of God and Satan/the Devil was present. According to Ensore’s modern pro duction, the fall of the angles is “garish” in color and a dynamic “disordered” image, by which (like for Bayram i n Mystic) nothing “recognizable” is depicted. Bayram’s two portrayals of the fall of the angels, full of under lined, dramatic tension of the expressionistic “broken” forms, is in principal in accordance with Ensore’s, but is woven with a different solution. Bayram produced his two mosaics with “fallen angels” in different ways, but in both the first (lighter colored, with “torn” impre cise forms and in the second (with dark red, compact and rising figure with “snipped” wings, “angelic” (or “demonic”) attributes are induced. But in both Bayram harmonizes them with the medieval Byzantine artistic idiom, and by his drawing cartography is found the “pleasureful” nuances of the expertly coloristic scale which is primary for him–he has studied nature in the Byzantine mosaic and frescoes. Thus, he also came close to the manuscript of G. Chemerski, scattered about in his portrayal of Saint George and the Dragon and in some monumental mosaics. Bayram’s third Fallen Angel (1997) is light, strongly crooked mass, with an elementary, schematically given contours, created on the base of different and differently “darkened” parcels.
According to Christian teaching, every man is in the state of the first or original sin, and is a product of a “sinful race.” Later this idea encompassed Adam’s sin, the first “father” of mankind. The doctrine of original sin gradually became an integral part in the philosophical or religious doctrines which are described as the gen esis of evil. It seems that this is the internal impulse also for Bayram’s mosaic triptych First Sin (1997). The temptation and original sin was depicted in various ways in painting up to the Renaissance. A composition of three parts was the most common means applied: Adam is usually placed on the left side, in the center is the “tree of knowledge” with (usually) a serpent with a woman’s head wrapped around it, the personification of the demon/tempter; Eva is usually on the right side with the forbidden fruit/apple. Bayram too accepted this scheme. While the Renaissance masters (Paolo Uccello, Raphael, Titian, Michelangelo, etc.) depicted the theme of the original sin with the vision of Renais sance men, it was Michelangelo who most brilliantly depicted it with the naked bodies of Adam and Eve in the masterly fresco The Temptation and Expulsion from Paradise (Sistine Chapel, Vatican, 1512). Bayram, however, “clothed” man’s “ancestor parents” and in their compact, elementarily presented (in “ancient” poses) f igures, but composed with richly colored and intricate mosaic details, in the curled-up snake with an apple in its mouth, a modern sense relayed with the inspirations of Byzantine (mosaic, foremost) painting.
In the mosaic triptych The Temptation of St. Jerome, Bayram presents this erudite early Christian saint, who left Rome for Jerusalem and there translated the Bible from Greek into Latin. Distinguished as a preacher, hermit and full of repentance, he is most impressively known in west European art in the unfinished Saint Je rome (disheveled old man, with a rock in his hand, end of the XVth century) by Leonardo de Vinci. According to Eastern Orthodox iconography, this saint is most often presented as an old man, or hermit, sometimes accompanied by a lion or with other symbolic attributes, with a rock and crucifix in his hand, and with a scull and an owl. P.M. Andreevski (in “Avtentichno likovno pismo,” 2001) called him “the temptation…” of Bayram, “Jerome’s dream” revealed his fear of the unknown, speaks of the chaotic, exoteric phobia. Bayram depicts the figure of Jerome in three “states”-allegories: his spiritual engagement of the earth, in the sky, and in the spaces of the spirit without the well-known “stories,” with differentiated beading (in three parcels) of finely worked and expertly colored mosaic material.
One of Bayram’s characteristic portrayals is also the mosaic Zulu with a condensed “portrait” depiction of only an induced, dark-colored face. In some other mosaics (created between 2001-2004) Bayram (with restrained irony) depicts Suki, his linguistic game with the Turkish word “surat” (‘face,’ ‘person’). It is once Suki’s Salty Doughnut (the suggestive symbolic details are constructed by a ill-formed circular shape) then it is The World of Suki (in the upper lighter band, encircled with three concentric rings, the symbolic-heraldic eight-pointed star is depicted), next the Pigeons of Suki (lofty bird-like forms floating in space, perhaps as symbols of the human soul), etc.
Thoughts on Gazanfer Bayram’s Monumental Mosaics
The well-planned, highly nuanced synthesis of older approaches (ancient, Byzantine, oriental) with the logic of contemporary expressionistic and abstract (neo-in formal) painting, has allowed Bayram to completely develop his monumental works in Macedonia. Earlier, Bayram participated in the creation (in 1982) of a group monumental mosaic in Orfor (Canada).
Together with his professor from Ravenna, the Italian artist Paolo Racagni, Bayram created the work Bridge (400 x 120 cm, 1997) in the Macedonian National Theater. The elongated surface of this mosaic with a slightly curved upper edge, is completed (on the left side by Racagni, by Bayram on the right) with unforced depic tions of (possible) details from bridge structures, they are woven with freely created mosaic details.
As he discussed the expressions of mosaic art through the centuries, the Macedonian writer P.M. Andreevski (in Chetiri mozaichni pojasi na Gazanfer Bayram, Utrinski vesnik, 2001), presented in glowing terms the mon umental mosaics produced for the Parliament of the Republic of Macedonia (December 1999 – February 2000). Each of the four arch-like segments/bands placed in the Parliament of Macedonian contains details from different regions. In the first band, Circles of Civiliza tion, the artistic works of the past are presented, the faces of the brothers Cyril and Methodius, the angel Gabriel, of “Christ’s first Parliamentarian Paul.” In the second band, Bayram evokes the tortuous history of the Macedonian state. Here such details as the Mac edonian anthem, the river Vardar and Skopje’s Stone Bridge, towers, the monastery St. Prochor Pchinksi are shown. In the third band, the wedding as one of the key events in man’s life is celebrated. He presents details of materials, customs and rituals characteristic for the “Macedonian” wedding. In the ghost-like por trayals are also present “has St. George set off to slay the dragon or King Marko” (Andreevski). In the fourth band – Macedonian Orpheus – the myth of Orpheus is glorified and he is shown “taming” the wild beasts with the melodies from his flute, with other Macedonian fauna found with characteristic Macedonian flora. Underneath the figure of Orpheus (also found in the third band) is a strong, stooped figure of a man with a cane in his hand. Andreevski has asked if this is Alexander the Great, one of Tsar Samoil’s soldiers, or St. Clement of Ohrid. The figures of King Marko and of Samoil’s soldier are symbolically evoked by two rosettes. These mosaics, with their exalted experience and artistic culture, are made from Italian colored glass and stones from all parts of Macedonia.
According to Greek mythology, the master craftsman/ artist Daedalus built the Labyrinth, protected by the evil beast Minotaur, for King Minos on the island of Crete. Just as he had been banished for the murder of his young Athenian apprentice, Minos condemned Daedalus too and imprisoned him and his son Icarus in the Labyrinth. Daedalus crafted wings from bird feathers with which the two of them would “fly away” from the Labyrinth, but the sun melted the wax holding Icarus’s wings together and he fell to the sea to his death. From ancient times, many artists have depicted certain aspects of this legend, among them were P. Brueghel (in the painting The Fall of Icarus, XVIth century) and much later Picasso (in The Fall of Icarus, an unconventional, “post-cubism” painted piece 100 m2 in the Palace of UNESCO in Paris, 1958), the Macedonian D. Popovski Dada (the sculpture Icarus), etc. Bayram has chosen an “optimistic” phase of the myth for his mosaics mural The Flight of Icarus (2000, 500 x 200 cm in the VIP Lounge at the Petrovec Airport near Skopje), while Icarus was excitedly preparing to fly to the sun. He is insinuated in the middle of the mural with a spread-out, dark earthen mass, from which the induced wings are shown from above. In the left corner, another ghost-like figure presents the allegory for all mythical defenders of flight, personified also in aviary form (of the pigeon). With several mosaic parcels, the Cretan palace and the labyrinth are induced. While the entire space of this work suggests nature, life-affirm ing, Mediterranean region. Bayram achieves this with carefully built surfaces from numerous, well-selected mosaic materials, “Italian,” and “Macedonian.” Such a artistic construction is in commune with the philoso phy of creation of some works by Monet (in his large “pre-abstract” delicate water lilies The Nymphs, 1914 1926); in several paintings from the first Fauvre period of Matisse, in which his coloristic hedonism is depicted by an analytic procedure which resembles mosaic. It should also be mentioned that Bayram has produced very rich scenography and costume design activities for Macedonian and other theaters and television shows for Macedonian state television (MTV) (1983-1990).
I believe, finally, that by his works completed thus far, Gazanfer Bayram has assumed a lofty place in con temporary Macedonian painting, “chamber” and sep arately, monumental works. Boldly and engagingly, he has worked on exceedingly complicated themes, belonging to all of civilization–he is truly one of those artists who have helped Macedonia to realize her place in international artistic currents.
Skopje, 2004
Boris Petkovski
The great French poet Eugene Guillevic said that travel ling around a single unknown rock excited him more than travelling around the entire world and that happiness is not hidden in the light of a fabulous diamond, but in the light of the mosaic symphony of stones.
In my travels through the mosaic universe of the great master of mosaics, Gazanfer Bayram, I have noted a few important directions in order to reach the core of his art: the story of Babylon, the myth of Sisyphus and the exile of Chagall.
Gazanfer Bayram inscribes his joyful and limitless world in his mosaic artistry in the place where light doesn‘t make peace with stones, the spirit eternally battles with matter, and in the core of the great struggles of man with time.
The code of human life, of its invincibility, is inscribed in the little stone, in the stone and in the earth itself. In conquering the resistance of the stone, man, from the time of stone-aged caves, up to the contemporary stone structures of the modern age, has inscribed therein his memory of the angst of the Babylonian abyss.
It is not a coincidence, then, that in the highlands of the Balkan landscape the truth of the myth of Sisy phus lingers. The gods condemned Sisyphus to roll the boulder to the top of the hill. He was condemned to an eternal beginning anew, to a reckoning with the stone. Centuries passed until Albert Camus was the one who noticed that we should consider Sisyphus fortunate.
How many times, according to this truth, should the mosaic artist be happy, this lord of the joyful order of the stones? He is always Sisyphus, not only by unleashing the energy of the stones, of the eternally unchanging and calculated code of beauty and truth, stone by stone, but he is the lord of happiness and of beauty, trying to leave behind the chaos and the absurdity of the world.
The third paradigm of myth which I encounter in the search for a joyful exit from the mosaic universe of Gazanfer Bayram is the mythical exile of the celebrated Marc Chagall, the other joyful Babylonian, who in 1956 turned to mosaics and stained glass after a long ad venture of painting in the European avant-garde.
He also sought a sisyphean happiness in a liberation from earthly weigh and the flight of his heroes, locked i n the clouds, between earth and sky. Chagall wanted to see the world in empty colors, in its mosaic illumination.
„My circus is performed in the sky, it is performed in the clouds,“ Chagall said. But the search for man also l eads to the transcendental heavily exit of the light, along the reflection of the terrestrial adventure. Therefore, Chagall’s heroes happily fly toward the sky. The mosaic is witness of its path between earth and sky. Gazanfer Bayram also is a witness of the mosaic lighted path.
Gazanfer Bayram is the child of a prominent old Turkish Skopje family and lives in the light that has preserved his joyful family continuity, from house to balcony, to wards the sky, almost ready for flight, like in Chagall’s paintings, with gardens of carnations and roses, with fresh and fragrant basil, which frees the scents of the olden days, with a fountain and decorated paths with simple mosaics, with an exit from the large gate to the street with cobblestones, with stones in some order and harmony, which created and cares for time, with tarnish created on hard stones of past steps of time. After the rain, the released ozone, in the lighted cobblestones, made up of stones of various sizes and times and fates, with exalted colors and, after the rain, sun, Gazanfer read the messages of art which its own true commentator and alchemic displacer sought, especially in the stones which carried the waters of the Vardar along the shores of the childhood of the artist.
Gazanfer Bayram began his sisyphean battle with stone i n search for a final happiness. In his native Macedonia, he was rewarded with a great mission to recount the fate of this land and people with the selected stones in which centuries-old memories have been layered, as is the case with metaphors from the great masters, who, as Borges said, are able to recount the entire history of mankind.
After Madzir Maalo, Stobi, Heraclea, Belgrade, and Ra venna, Gazanfer Bayram booked his universal creative itinerary in the world, becoming a respected leader of the world association of mosaic artists, and with his initiatives and his cosmopolitan sense, made his Macedonia its center at one period.
Perhaps more than other art, mosaic has discovered a synthesis of elements of the integrity of humanity, after breaks, collisions, and fractures. In a country such as Macedonia, at the same time both Balkan and Mediter ranean, the spirit of great civilisations, great myths of mankind were created, above and below ground, layers of ruins of stylistic formations from Greco-Roman antiquity and Islamic civilizations are interwoven with unharmonized fragments, and in the search for mosaic harmony, they all pile up like a mission in order to fulfill a strong creative life to the degree of complete sacrifice. In such a mission, Gazanfer Bayram exists.
The Balkan artist Gazanfer Bayram wonderfully recalls and transmits the code and whispers of civilizations in his mosaics. In his striving for the sky, like an artist true to Chagal, Gazanfer, in several individual mosaics (created at the end of the last century), and also in a mozaic diptych (from the beginning of this millenium), marked his flight to the sky, incredibly original and his own, testifying to his contribution to the cosmic vision, of the path of art between earth and sky.
With the power to break through the creative syntheses to the code signals of the higher ancient Byzantine and oriental acts, with a sharp sense for the norms of contemporary and expressionistic, abstract modern painting, Gazanfer Bayram has brought it to a new challenge and mission — to strive to leave his own historical mosaic tracks in the monumental works of Macedonia. First, with his brother from Ravenna, Paolo Racagni, was his work The Bridge (1997) in the Mace donian National Theater.
In the odyssey of Gazanafer’s mosaics, finally we arrive at his life’s work so far, four mosaics and two rosettes in a monumental mosaic creation in the parliament building of the Republic of Macedonia (from December 1999 to February 2000).
Gazanfer himself, in one occasion, confided that he works best when a work is ordered, and his time is limited, the final date of the creation of the mosaic is set. It is known, that this small secret of the artist, perhaps it is a new Don Quixotean battle, between the possible and the impossible, between illusion and reality, to tame our Balkan history, to make it understandable and ac cessible to us only in doses in which creative, artistic catharsis has reached.
I known then, that this man will become disturbed with his quiet power, and his imagination will soar, the sis yphean instinct will fire to raise mosaic stone to eternity, held up with Chagall imagination of the world between earth and heaven, as a discovered star of art.
Skopje, 2010
Academician Luan Starova
The title of my text is more than worn out: It quotes the title of Monet’s famous painting that set the beginnings of „Impressions soleil levant“. However, the impressions presented here are my own personal impressions. “Slow reading” is also a quote: that is how V. N. Toporov called his analyses of literary texts when he needed to unravel their meaning by close or focused reading. Both quota tions should serve as a kind of an excuse by means of which I have gathered enough courage to write about Gazanfer Bayram. His name is so well known that a number of specialists in the field have already written about him. I am not a specialist and, moreover, I saw Gazanfer’s works many years ago, and now I can only see prints, either in books or on the computer screen. I do not recall my previous impressions: they are revived here and now, in Moscow. Many years ago, I was in Macedonia and was surrounded by the Balkan people in the Balkan cosmos, the study of which took the best portion of my life. It still thrills me to think of it and of the moment when I first saw him totally immersed in his unique and peculiar mosaics, brimming with light while surrendering to them.
As an uninformed viewer, I can only judge what I see according to my own impressions. I am encouraged by the knowledge that the artist (or all artists, generally speaking), creates not only for those “like him”, i.e. for other artists and for critics, but also for us, the little ones, those who can only view and comment by saying: “How nice!”, but are unable to explicate their feelings.
Nevertheless, in my humble opinion, this also has its own value.
In front of me, there is a triptych and I haven’t as yet read its title. However, the first thing I notice is a powerful brown tree trunk positioned in the middle with luscious, green ivy coiled around it. Its probing, undulating braids excite me with their mobility. I read the title – “The Original Sin”(?). At first, I didn’t notice the snake with its reflecting, multicoloured skin and took it as a part of the Tree of Life’s foliage. However, you might agree, such notion is not too strange because the snake is a tempter; its task is to attract attention secretly, and after a better look I notice that, naturally, the apples in the tree compared to the snake are not so visible and you recognize them after a while. They appear somehow “passively” from the pallid background (the green hue being still predominant, although it seems to me that Gazanfer’s most preferable background is either bright grey, yellowish, bright brown or, at times, the colourless, natural appearance of stone or dry soil, as is the soil on the Balkans).
I go on reading the colours: from the left (Adam’s side), flames of red assail the tree, but the basic hue of the f igure consists of different nuances of green, which foreshadow the path to the green in the central part – to the snake, the tree and the fruit. We must remind ourselves that the universal mythological picture of the world in various folk traditions the green colour is ambivalent and connected both, with good and evil. It is contrasted by means of blue, black and brown hues to the right side. I must admit that the contrast of col ours on the left and on the right side made me think of the possibility that Gazanfer turned “upside down” the canonical order of the subject, presenting Adam to the left of the tree and Eve to the right.
Gazanfer uses the blue colour and its nuances to express the far-reaching or infinite distances: heights = heaven – blue; even the night sky is blue, as are the figures re lated to heights that are also dressed in blue. Therefore, among all those bright, multicoloured “cosmic balls” I choose the blue. At the same time, I recall the verses of the marvelous Georgian poet Nikoloz Baratashvili that read as follows:
The azure blue, the heavenly hue,
The first created realm of blue;
And over its radiance divine
My soul does pour its love sublime.
My heart that once with joy did glow
Is plunged in sorrow and in woe.
But yet it thrills and loves anew
To view again the sapphire blue.
Pondering how to present the Balkan cosmos in the best possible way, I decided to address the work of Ivo Andrić, the writer who possessed power for mythological perception of the world, i.e. his own Balkan world. As soon as I became overwhelmed by both the intensity and the softness of the colours in the “Balkan mosaic”, I felt that I could bring closer the description of the world that flows beneath The Bridge on the Drina. Especially because such bridge exists in the work of the “mythopoet” Bayram Gazanfer (made in collabo ration with Paolo Rakanji): “Looked at from a distance through the broad arches of the white bridge it seems as if one can see not only the green Drina, but all that fertile and cultivated countryside and the southern sky above… Suspended some fifteen metres above the green boisterous waters, this stone sofa floated in space over water, with dark green hills on three sides, the heavens, f illed with clouds or stars, above the open view down river like a narrow amphithetare bounded by the dark blue mountains behind”.
The blue and the green are the basis of the Balkan world, a world of light and colours. That space is quite gener ous with other colours, too. Gazanfer loves landscapes, lines up the seasons of the year – at times three, and at other times four in a row. They recall hidden memories of Vivaldi or are just landscapes of light, “Landscapes of Time” (morning, noon, day, night); or simply state the unity of earth and air. He also freely and randomly mixes (lines up) the colours. The geometric progression plays a special role in the composition of colours and is the main feature of the mosaic. The rectangular shape of each stone dictates the straight lines, which are clearly distinct strips of colour. However, the individuality of each stone, the irregularity of its size, and the uniqueness of the nuances undermine and destroy the geometry. The conditional becomes figurative – and, in my opinion, in Vivaldi there appear, are discovered (in utter corre spondence with mythology), four figures clad in clothes f itting the appropriate season of the year. Clothes that are vividly presented in movement (similarly in “The Dancers”), and so I give each of them an appropriate name according to their colourful appearance: Summer, Winter, Spring, Autumn. If my impression is correct, then evidently the artist departed from the chronological appearance of the seasons as is the case in Vivaldi: Spring, Summer, Autumn, Winter, which is yet another example of his breaking up of the linear presentation. In that case the quadriptych divides into two diptychs opposed to each other: 1. the first against the second, Summer – Winter, Spring – Autumn; 2. inside each other: Summer against Winter, and Spring against Autumn. Instead of a gradual and natural flux, there is a contrast, a chronological gap. However, there could be another reading of the opposite pairs: Summer-Autumn confirm the existence of Winter-Spring, so the linear relation ship and the cyclic flux of time (the eternal return) are renewed again in a rather complex manner.
Yet, another reading might be established: what we see is the repetition of the same figure (not landscape!) dressed in different clothes, one Divinity of Nature. This unity is even better and more delicately emphasized by means of the harmonious colouration that appears as a basic tone, but also as distinct “layers” of colour, supported by gentle nuances. The colours and the nuances offer yet another breaking up of the order: Summer-Spring (red with green – green with red); Winter-Autumn (blue with brown); Summer-Spring-Autumn (red); Summer-Autumn (red and yellow). The brown colour in various nuances and with different density is present in all figures.
The interpretations, which may continue to multiply, fol lowing every single detail, do not contradict themselves, but are organically embedded within the Balkan picture of the world (diversity in unity, unity in diversity), thus giving them new meanings and new colours. As for the viewer – it is the result of slow reading, where “reading” is not a metaphor but a concrete term.
In the famous classical encyclopedia Myths of the Peoples of the World (published in Moscow in 1982), there is an entry called “Poet” written by V. N. Toporov. The poet, whose instrument is the word, is presented in a mythological context as a kind of a demiurge who creates the world. The act of creation, of unification of the diverse, however, is preceded by the act of disunification, dismantling, breaking up the previous unity into pieces. Here are some excerpts from this article: “POET, singer, in the mythological traditions: he is a personified char acter with uncommon power of observation… The poet knows the universe, both in space and time, knows how to give a name to everything…, so he creates the world in its poetic, textual appearance… His creative act lifts him to the same level with the shaman. When creating the world… the poet, like the shaman, disassembles the original unity of the universe, determines the nature of each constituent, strengthens the cosmic organization, its laws… the world is reconstituted again and again…” I believe everything said above may, in the same way refer to any artist, in the general sense of the word.
The Slavic word with the meaning of “reading” is also related to the word “counting”, but can also mean “think ing” or “knowing”. The first meaning of the Latin word “legere” is “choose”, and then “read”. To count, choose letters in a word, words in a text, so that the text could be meaningful. To put together the scattered, broken up, separated. How obvious all this is in the art of the mosaic!
The video about Gazanfer’s work shows the ways our artist chooses, selects the small stones: first, according to size, then according to shape and colour. It presents how the palette of the mosaic artist – all those bowls f illed with the “original elements” (letters, syllables, words?) – predicts the impending unification into a composite text filled with meaning, and may therefore be regarded as a pre-text
The miracle the artist performs is no less than that the words perform. It is not a mere coincidence that the subject of interrelationship between sound and mean ing is so pivotal in semiotics and linguistics, as is the discussion about the arbitrariness of the sign or, as a contrast, the immanent relationship between the signifier and the signified. We read the written word fluctuating between “the level of punctuation and letters”, to “the level of meaning”. The mosaic – modele exemplaire, is the best teacher of such kind of reading. Each element is of importance in the mosaic, each individual stone in the mosaic enables the unification of sign and mean ing. The pointillist technique of painting mimics the mosaic in such way that the dissolution of the picture into points when being approached, as it appears, is self-explanatory of the technique and carries no special weight of meaning.
The reading of Gazanfer’s mosaics “stone after stone”, the bringing and the distancing of the picture to and from our eyes, is an attempt on my behalf (or on behalf of the author himself), to draw a particularly perfect artistic pleasure. One more, additional miracle: the bringing of the picture closer to our eyes does not only dissipate it into its elements, but enlarges its vigor and power, too. Every single stone finds its place in the space of the picture either in a literal or in a figurative manner (by means of its shape, colour, or shading, etc.), and each stone “works” for the unity of meaning and the overall beauty of the presentation.
Gazanfer’s Icarus in the mosaic of the same title does not fall; he flies in the blue expanse. I cannot but re mind myself once again of the beautiful Baratashvili’s lines that also bear that “mountain-like mentality” in themselves:
My heart that once with joy did glow
Is plunged in sorrow and in woe,
But yet it thrills and loves anew
To view again the sapphire blue
The joy of the artist I see in Icarus’s joy of flying. Of course, it is also transmitted to us when we encounter, when we are in touch with his art.
Moscow, 2011
Tatjana V. Civjan
The art of mosaic has always been to me something that suggests firstly, a tactile examination or tangible marking, and then a material or visual occupation and ennobling of an undefined and unknown territory, still intact and invisible. This notion has, perhaps, inscribed itself in my memory after seeing how my uncle put together the stones along the footpath in our garden in the suburb of Madjir Mahala; or after seeing the stonemasons arranging the granite cobblestones along the street, when they sometimes had to fit the stones by cutting or chipping them and then, by tapping them gently into the soft, intact soil. It may be that our artist Gazanfer Bayram has also seen that as a child and breathed in the primal urge to conquer a given space of nature by means of his hands, eyes, and mind, using in the process its own authentic and original material – small pieces of stone.
I believe that only later did he become acquainted with the discovery of the early Christian floor mosaics that saw the light of day after the excavations of the basilicas made on the location of Imaret (nowadays Plaoshnik) in Ohrid, or of the late Roman palaces and baths in Heraclea Lyncestis in Bitola. This was certainly com plemented with the artist’s need to upgrade his primal urge by means of serious academic study of the world famous Byzantine mosaics in Ravena and Istanbul, as well as other ancient mosaics in Turkey. However, the primal urge and the later study, which brought him knowledge and skill, had to find their way into his own artistic practice, into the creation of his own mosaics, made by his hands, eyes, and artistic temperament.
The first impression that one can get from Gazanfer Bayram’s series of monumental mosaic compositions and the minutely elaborated miniatures resembling fili gree work is that of perplexity and bewilderment. It is a result of the dazzling bright colouration of the carefully designed and arrayed natural or synthetic stones and pieces. They form a wide scope of chosen objects and themes realized by syncretic usage of various styles and means – of minerals shaped in magical and inconceiva ble flowers (from his Madjir Mahala garden?). Such is the case in the “house of the sun” from the Mediterranean environment (with melted gold and red-hot nucleus that grows darker to its peripheral rim), in the presentation of the noon with its cosmic open sky and a sharply outlined horizon between mother Earth and the cold Universe… The singled out elements then form lyrical and epic series, such as the mosaics “Day”, “Night”, “Noon”, and “Morning” are, I believe, an introduction to the series of “The Four Seasons”, in honour of the famous musical composition of the same title by Vivaldi (2003-2004). Similarly, the previous cycle of works in honour of Baudelaire’s Les Fleurs du mal (1998-2002), is based on the presentation of a monumental cosmic sphere that emerges from a relief-like surface as in “Planet/Head”, “Amazon”, rendered in abstract enformel, in “The Original Sin”, “The Snake”, and in “The Fallen Angel”… Later on, these singled out elements have been recomposed in the murals on the walls of the VIP Lounge at the Skopje Airport, the Macedonian National Theatre, and in the National Assembly, where the epic themes such as “The Flight of Icarus”, “Macedonian Orpheus”, and “Hymn” have also been introduced.
After a careful examination of Gazanfer Bayram’s ar tistic output, a real revelation for me was the series of mosaics called “Suki” (2001-2004), i.e. portraits of individuals including his own portrait, “Self-portrait” (as if a patron of the temple of his on work). These portraits are abstractly playful, forming a circle of a vivid dance where one can hardly recognize the faces of the dancers, overwhelmed by the mastery of the rhythmical move ment (“The Bagel”, “The World”, “Suki’s Pigeons”). These anonymous faces, as well as the previously created portraits of St. Jerome, Ss. Cyril and Methodius from the sequence “The Wheels of Civilisation”, together with the angels from “Hymn”, seem to call for the attention of all interested viewers across the boundaries of Time and the inevitable distance in Space (including our own here and now), to take a good look at the mosaics of maestro Gazanfer Bayram.
Skopje, 2012
Academician Bogomil Gjuzel
Desire, idea, action, matter, all these flow into the work of art
(Paul Valery, “Notes on Art)
Gazanfer Bayram is an ARTIST, MASTER, and FRIEND.
A complex, multiethnic, multi-sensitive eloquence thrives in him.
Although educated in painting and mosaics, he decid ed to make mosaic as the artistic language of his own choice.
We have been friends for more than forty years. A friend ship rare to be found among artists, but not the least impossible.
A friendship based on comparisons and mutual un derstanding. A meeting of two cultures connected by means of a single inspiring thread: curiosity.
Curiosity to gain knowledge that stirs excitement, quest, doubt, and eternal questions (enigmas). Art does not give answers; it asks questions instead.
Culture generates doubts, unease, so they are present in the mind of the artist Gazanfer, who is in harmony with the man Gazanfer.
Turkish, Macedonian, that’s how complex this man is.
In order to understand his Art, you must surprise him in his studio, while working.
The studio is a temple, the artist is a priest, and the work is always a reflection of a magic ritual.
Gazanfer always begins by making a cup of coffee, a “holy” cup of coffee, so to say.
When making the coffee, he turns on the stove, selects the right coffee mixture, pours water into the pot – his movements are slow, rhythmical, as is the rhythm of his hand when pressing the pieces of stone into the mortar. Slow, but precise movements.
His love and respect for this kind of art is evident in the way he looks after the instruments necessary for it.
Trowels… both, of Macedonian and Italian origins and especially putty knives lined up according to usage and function… and, certainly, the hammers for breaking stones.
The hammer is a true companion of the mosaic artist.
One hammer for breaking granite stones. It needs to be solid, made either of tempered steel or of volcanic lava.
Another hammer for chipping fragile limestone. It’s made of steel and requires constant sharpening.
Another hammer for mosaic glass, well-known material used in famous mosaics throughout the ages. All these materials left traces in the works of the predecessors. So, a heavy hammer with a sharp peak, as heavy as the weight of history.
These are the instruments of Gazanfer’s Art.
His mosaics are a meeting point of a multicultural and multiethnic sensibility. They indicate that the man once knew well and breathed art. Now he lost sense of the miraculous and forgot the secrets of light.
“The Global village has already become our shared habitation. Everything is at hand: our sighs, smiles, pain, and smells, and yet it seems that everything is placed into a perspective, which is distant from us and therefore unreachable. We care only for things that we believe can directly touch us” (Michelle Tozzi).
Gazanfer Bayram’s mosaics take us far away. Each work is a condensed desire, offers different levels of interpre tations. Symbols in them echo, as do ancient tunes. It seems that the stones have preserved the correct rhythm of the tambourine (dahire). The contrapuntal coloration transfers us to the high-pitched tunes of the pipes in the Turkish and Macedonian musical traditions. They radiate ancient knowledge.
In order to love and understand these works we need to develop an eye that, according to T. S. Eliot, is capable of seeing that the difference between the present and the past is that the conscious present is an awareness of the past in a way and to an extent which the past‘s awareness of itself cannot show.
Ravenna, 2022
Paolo Racagni